Những công trình di tích ở miền Trung vốn mang cấu trúc gỗ, mái ngói, tường vôi truyền thống đang chịu tác động nặng nề của thời tiết và ô nhiễm. Trong khi đó lượng khách tham quan di tích tăng nhanh, sức ép bảo tồn ngày một lớn, ngân sách lại hạn chế.

Nỗi lo còn đó

Tôi cũng từng đến Huế nhiều lần và như bao người hoài cổ, tôi vẫn không thôi xúc động trước vẻ trầm mặc của kinh thành, của lăng Tự Đức, Minh Mạng, của những mái ngói phủ rêu như thở cùng dòng Hương.

Mỗi mùa mưa đến lại thấy nước dâng ngập Nghênh Lương Đình, Đại nội. Những lối đi cổ kính biến thành dòng chảy đục ngầu. Cuối tháng 10, Huế buộc phải tạm dừng đón khách khi nước sông Hương dâng cao. Đại nội, lăng Tự Đức, lăng Minh Mạng đều ngập. Còn ở Hội An, phố cổ trầm mình trong nước, người dân kê bàn ghế, đưa tủ lên tầng hai, bọc ni lông cổ vật...

Hình ảnh cán bộ và người dân bảo tồn Hội An tất bật lo di dời hiện vật, che chắn tủ gỗ, bọc bạt ni lông các trưng bày quý... không chỉ là một câu chuyện thời sự mà là biểu tượng cho cách người miền Trung sống chung với thiên tai bằng trí khôn và lòng yêu di sản. Họ hiểu rằng mỗi bức hoành phi, mỗi cột gỗ lim, mỗi mái ngói âm dương đều chứa ký ức của hàng trăm năm. Giữ được chúng là giữ lấy hồn cốt đất này.

Công tác ứng phó đã trở thành chuyện thường niên, từ các cấp báo động phòng lũ đến sơ tán hiện vật quý, rồi kiểm tra nền móng, gia cố nhà cổ trước mỗi mùa mưa. Nhưng nỗi lo vẫn còn đó bởi mưa lớn, sông dâng, xả lũ - tất cả ngày càng khốc liệt hơn do biến đổi khí hậu. Những khu phố cổ và quần thể di tích cổ kính vốn mỏng manh trở nên dễ tổn thương hơn bao giờ hết.

Trách nhiệm không của riêng ai

Một điều đáng quý ở miền Trung là tinh thần "bảo tồn nhân dân". Ở Hội An, người dân là "cán bộ bảo tồn" đích thực: họ thuộc từng thớ gỗ, từng viên ngói, tự biết kê cao, che chắn, sửa nhà sau mỗi trận lũ. Còn ở Huế, những người dân quanh Đại nội hay lăng tẩm từ lâu đã coi việc gìn giữ di sản như giữ chính nhà mình. Chính cộng đồng ấy là tường thành đầu tiên chống lại sự tàn phá của nước lũ và thời gian.

Chính sách bảo tồn cần đi theo hướng trao quyền cho người dân. Có thể hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho chủ sở hữu di tích, khuyến khích họ tham gia tu bổ, giám sát, thay vì chỉ chờ vào Nhà nước.

Giữ di sản ở vùng thấp lụt không chỉ là câu chuyện bảo tồn vật chất mà theo tôi còn là bảo tồn ký ức, bản sắc và lòng tự trọng của dân tộc. Một ngôi nhà cổ được cứu khỏi nước lũ là một mảnh lịch sử được gìn giữ. Một cột gỗ lim đứng vững qua mùa mưa là lời nhắc nhở về sức bền của con người miền Trung - nơi thiên nhiên khắc nghiệt nhưng lòng người luôn biết đứng dậy.

Và khi du khách trở lại Hội An, thăm cố đô Huế thấy nước sông Hoài, sông Hương rút dần, những mái ngói ướt ánh lên trong nắng, những nụ cười lặng lẽ lau sạch bùn non nơi bậc cửa, họ sẽ hiểu rằng: di sản này sẽ còn sống, vì được gìn giữ không chỉ bằng chính sách mà bằng tình yêu của người vùng di sản - thứ mà mưa lũ nào cũng không thể cuốn trôi.

Thế giới từng có nhiều bài học đáng tham khảo như Venice (Ý) lắp hệ thống đê di động MOSE để ngăn triều cường bảo vệ thành phố cổ, Nhật Bản đầu tư hạ tầng chống động đất cho đền chùa, Thái Lan nâng nền di tích Ayutthaya sau các trận lũ lớn... Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi những mô hình này với sự điều chỉnh phù hợp địa hình, nguồn lực và đặc thù văn hóa.

Đại nội Huế bị lũ xô sập cả mảng tường dài 15m

Di tích Đại nội Huế bên trong Kinh thành Huế bị lũ xô sập một mảng tường thành dài khoảng 15m.