Vào một buổi học của năm 2001, tại giảng đường học giải tích, cô giáo bước vào lớp nhưng sáu mặt bảng vẫn còn đầy chữ của môn học cũ, chẳng sinh viên nào lau. Cô giáo không nói gì, chỉ từ từ, chậm rãi, khoan thai lau sạch hết.

Rồi không một lời trách, cô viết tiếp sáu mặt bảng mới. Xong, lại lau, lại viết. Sinh viên cứ thế chép đuổi theo nhịp viết của cô. Hết tiết học, cô quay lại, nói nhỏ: "Tôi muốn dạy cho các anh chị biết thế nào là thiện chí". Từ đó về sau, các bạn sinh viên ngồi bàn đầu, ai đến lớp trước thì đều lau bảng.

Hơn 20 năm sau, kỷ niệm giảng đường thuở xưa được kể lại trên trang cá nhân của một cựu sinh viên Đại học Bách khoa Hà Nội.

Đáng chú ý, bên cạnh sự đồng tình, biết ơn cô giáo trong cách dạy chữ rèn người, cũng xuất hiện nhiều bình luận có góc nhìn ngược lại.

Các quan điểm này cho rằng giảng viên không nên khó chịu, hằn học và so đo với sinh viên. Sinh viên có kém cỏi và non dại mới cần đi học, mới cần thầy cô chỉ dạy. Cô giáo quá thể hiện sự quyền uy, thay vì chỉ cần mời một bạn sinh viên lên lau bảng là giải quyết được vấn đề.

Thậm chí có bình luận còn cho rằng sinh viên đã đóng học phí, nên lý ra "không phải chịu cảnh sai bảo như thế".

Vậy là, từ một kỷ niệm giảng đường được chia sẻ với tâm trạng hoài niệm, trân trọng, bỗng dưng bất ngờ trở thành một cuộc tranh luận.

Một bên khen ngợi giảng viên với bài học đạo đức tinh tế, dạy người học biết chủ động và tôn trọng, không chỉ trong môi trường giảng đường, mà xa hơn, sau này bước ra cuộc đời lập thân lập nghiệp.

Và nên rèn dạy nghiêm khắc như vậy. Chứ nếu chỉ gọi một bạn sinh viên bất kỳ lên lau bảng thì các em sẽ không khắc sâu thông điệp. Hành động lau bảng không đơn thuần là nghĩa vụ. Đó là tinh thần hợp tác, ý thức giao tiếp xã hội.

Bên còn lại thì lập luận giảng viên được trả lương, trả thù lao để dạy, sinh viên đóng tiền để học, nên "không ai có nhiệm vụ lau bảng cho ai".

Về bản chất, cuộc tranh luận không chỉ dừng lại ở chỗ ai là người lau chiếc bảng cũ, mà còn cho chúng ta thấy sự chuyển đổi trong hệ giá trị đạo đức. Đó là quan điểm về mối quan hệ thầy trò đã phần nào biến chuyển theo dòng chảy kinh tế thị trường.

Ngày trước thầy cô là biểu tượng của tri thức, của nhân cách. Sự tôn trọng dành cho họ không vì họ phục vụ tốt, mà vì họ trao cho chúng ta ánh sáng tinh thần.

Ngày nay trường lớp vận hành như doanh nghiệp sinh lợi, giáo dục khoác thêm chiếc áo kinh doanh, người học được ví như khách hàng. Và khi đã là khách hàng, người học mặc nhiên tin rằng bản thân có quyền lựa chọn, đánh giá, phán xét người dạy.

Sự thay đổi ấy có thể đúng, có thể sai, tùy theo góc nhìn, giáo dục không lợi nhuận hay kinh tế thuần túy. Nhưng một khi quan hệ thương mại lấn át quan hệ đạo đức, chúng ta sẽ đánh mất một điều quý giá: thiện chí.

Sự thiện chí đó không mua được bằng học phí, cũng không được ghi chi tiết trong hợp đồng giảng dạy.

Thiện chí là thứ khiến con người hành động không vì lợi ích, mà vì nhận ra sự tử tế của người khác. Nên chăng, sinh viên lau bảng không phải vì bắt buộc, mà vì xuất phát từ tấm lòng mong muốn không gian lớp học sạch sẽ, muốn chia sẻ công việc nhỏ để thầy cô có nguồn cảm hứng cho buổi dạy tốt hơn. Sẽ thật tốt nếu giảng viên dạy hết lòng (cả kiến thức sách vở lẫn bài học đối nhân xử thế) không vì sợ đánh giá, mà vì coi việc lan tỏa tri thức là một sứ mệnh nghề nghiệp.

Khi sự thiện chí biến mất, lớp học sẽ trở thành nơi để so đo quyền lợi. Em đã trả tiền, sao phải thực hiện việc này việc kia, ngoài việc học? Tôi được trả bấy nhiêu thù lao theo thỏa thuận, tôi chỉ cần dạy đúng nội dung này, nội dung kia là đủ theo yêu cầu đề cương môn học, không cần dạy bài học cuộc sống. Con tôi đã đóng học phí đầy đủ, đề nghị được cung cấp dịch vụ giảng dạy xứng đáng, phù hợp.

Còn nhà trường, giữa những con số doanh thu, phải chăng đã quên mất rằng mỗi tiết học là một cuộc gặp gỡ giữa những người trao truyền và tiếp nhận tri thức, chứ không phải một dịch vụ giáo dục vô cảm?

Trớ trêu biết nhường nào, những giá trị được người thầy gieo mầm nơi lớp học lại bị chính xã hội ngoài kia bào mòn. Chúng ta ngày nay dường như được khuyến khích học để sinh lời, chọn nghề "hot" để làm giàu, đầu tư mở trường mở lớp để phát triển tài sản… Trong logic tư tưởng đó, những khái niệm trách nhiệm trở nên cũ kỹ, lỗi thời.

Vậy nên hành động của cô giáo hai mươi năm trước có thể bị xem là cổ hủ. Nhưng nếu nhìn kỹ, cô không hề quát mắng, không ra lệnh, không trừng phạt.

Cô chỉ lặng lẽ làm mẫu cho một bài học về thái độ sống. Đó là nếu không đủ thiện chí để làm điều nhỏ, chúng ta sẽ không đủ bản lĩnh để làm điều lớn.

Giáo dục, sau cùng, là gieo hạt. Có hạt nảy sau một mùa vun trồng, có hạt phải hai mươi năm mới trồi lên, như chính câu chuyện lau bảng mà chúng ta vừa đọc. Nhưng trong thời đại ai cũng muốn hiệu quả ngay lập tức, hạt giống đạo đức ấy như thể đã dễ dàng bị bỏ quên.

Nhớ bụi phấn trên mái tóc thầy cô - Kỳ 2: Bài học tiếng Việt của giáo sư hóa

Thầy của tôi - từ ngày được theo học và làm việc với thầy ở tuổi 20 - tôi coi thầy như một người anh hùng và cho đến giờ đã gần 60 năm thầy mất nhưng với tôi vẫn là thần tượng cả đời.