Bởi thực tế không ít học sinh vẫn khá mơ hồ khi phải lựa chọn trước ngã rẽ quan trọng của cuộc đời, chưa kể còn thiếu thông tin và công cụ tự đánh giá dẫn đến lựa chọn cảm tính.

TS Sái Công Hồng - Chủ tịch kiêm Viện trưởng Viện Khảo thí và đánh giá chất lượng giáo dục - cho rằng hướng nghiệp sẽ khó hiệu quả nếu chỉ dừng ở truyền cảm hứng, thiếu dữ liệu mà chưa tận dụng tốt vai trò của công nghệ.

Học sinh loay hoay, chưa hiểu rõ thế mạnh bản thân

* Từ thực tiễn làm hướng nghiệp cho học sinh phổ thông, ông nhìn nhận đâu là những điểm nghẽn lớn nhất hiện nay khi học sinh THCS và THPT phải đưa ra lựa chọn quan trọng khi hiểu biết về bản thân và nghề nghiệp còn hạn chế?

- Có thể khẳng định công tác hướng nghiệp đã được Đảng và Nhà nước quan tâm thông qua nhiều chỉ thị, đề án và được cụ thể hóa trong Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Tuy nhiên khi triển khai vào thực tiễn tại các trường vẫn còn không ít vướng mắc.

Trước hết học sinh còn thiếu những công cụ phù hợp để tự đánh giá và hiểu đúng thế mạnh của bản thân. Nhiều bạn chưa nhận diện rõ sở thích, sở trường, đặc biệt là chưa đánh giá đúng năng lực cá nhân để lựa chọn được hướng đi phù hợp. 

Đơn cử như với nhiều học sinh THCS, việc quyết định học tiếp lên THPT hay học nghề vẫn là bài toán khó. Điều này khiến kỳ thi vào lớp 10 ở nhiều địa phương trở thành áp lực lớn đối với học sinh, phụ huynh và cả xã hội.

Trong khi đó ở bậc THPT, sự lúng túng thể hiện rõ trong việc lựa chọn môn học tự chọn và ngành học sau này. Khi chưa hiểu rõ bản thân, không ít học sinh thường chọn theo cảm tính, theo gia đình, bạn bè hoặc dựa vào điểm số. Thực tế này cũng góp phần dẫn đến tình trạng sinh viên bỏ học, thôi học ở bậc đại học trong những năm qua gây lãng phí thời gian, chi phí và nguồn lực xã hội.

Bên cạnh đó học sinh còn thiếu thông tin nghề nghiệp đầy đủ, cập nhật và sát thực tế. Nhiều bạn chỉ biết một số nghề quen thuộc và hầu như mơ hồ về các nghề mới, càng không nắm nhu cầu nhân lực trong tương lai và lộ trình phát triển nghề nghiệp. Chưa kể áp lực từ gia đình, xã hội và xu hướng ngành "hot" càng khiến việc lựa chọn thiếu phù hợp.

Một điểm nghẽn khác là hoạt động hướng nghiệp trong nhiều nhà trường còn mang tính hình thức. Giáo viên làm công tác này chủ yếu kiêm nhiệm, ít có thời gian tư vấn cá nhân. Các hoạt động trải nghiệm nghề nghiệp cũng khá hạn chế, trong khi khoảng cách giữa giáo dục và thị trường lao động vẫn lớn khiến nhiều học sinh chưa trả lời được câu hỏi rất căn bản "Học để làm gì?".

Hướng nghiệp sớm không "đóng khung" tương lai của con mà chính là đang giúp con hiểu mình sớm để có nhiều lựa chọn phù hợp hơn, sát thực tiễn hơn với khả năng của bản thân cũng như sự phát triển của nhu cầu lao động, ngành nghề tương lai.

TS SÁI CÔNG HỒNG

Từ chọn thay đến chọn cùng

* Bối cảnh chuyển đổi số, nhiều quốc gia đã ứng dụng công nghệ và dữ liệu vào hướng nghiệp từ sớm. Theo ông, việc đưa công nghệ vào hướng nghiệp cho học sinh phổ thông có ý nghĩa thế nào?

- Chuyển đổi số mở ra cơ hội lớn để cá nhân hóa hướng nghiệp cho học sinh từ sớm. Khi ứng dụng công nghệ và dữ liệu, học sinh có thể hiểu rõ hơn về sở thích, xu hướng nghề nghiệp và năng lực cá nhân thay vì chỉ dựa vào cảm nhận chủ quan. 

Việc xác định sớm những yếu tố này giúp học sinh lựa chọn phân luồng ở THCS, môn học ở THPT và ngành học sau này phù hợp hơn. Qua đó giảm rủi ro trong quá trình định hướng nghề nghiệp.

Công nghệ cũng giúp kết nối hướng nghiệp với nhu cầu thực tiễn của thị trường lao động thông qua việc cập nhật thông tin ngành nghề, kỹ năng và xu hướng việc làm. 

Về dài hạn, hướng nghiệp dựa trên công nghệ góp phần chuẩn bị nguồn nhân lực cân đối, linh hoạt, hạn chế học sai, làm trái ngành và lãng phí nguồn lực xã hội.

* Ông cùng các đồng nghiệp đã phát triển, ứng dụng công nghệ hướng nghiệp cho học sinh qua hướng nghiệp CAT mới đây. Đâu là điểm khác biệt cốt lõi của mô hình này?

- Điểm khác biệt của hướng nghiệp CAT nằm ở cách tiếp cận dựa trên công nghệ, dữ liệu và sự đồng hành dài hạn với học sinh. CAT kết hợp giữa đánh giá năng lực với việc tự nhận diện sở thích, tính cách, từ đó hỗ trợ học sinh lựa chọn hướng đi phù hợp.

Thứ nhất CAT chuyển hướng nghiệp từ tư vấn theo cảm nhận sang định hướng dựa trên các đánh giá khoa học. Thứ hai CAT coi hướng nghiệp là một quá trình liên tục, học sinh có thể theo dõi sự thay đổi của bản thân qua từng giai đoạn. Thứ ba, hệ thống được thiết kế phù hợp với bối cảnh giáo dục và thị trường lao động Việt Nam, giúp các lựa chọn trở nên khả thi và thực tế hơn.

Quan trọng hơn, CAT giúp tăng cường vai trò chủ động của học sinh, đồng thời cung cấp dữ liệu để nhà trường và phụ huynh cùng đồng hành thay vì áp đặt học sinh theo ý chủ quan của mình.

* Theo ông, hướng nghiệp sớm nên được nhìn nhận như thế nào trong lộ trình giáo dục phổ thông?

- Hướng nghiệp sớm cần được xem là một quá trình liên tục, có lộ trình rõ ràng từ THCS lên THPT chứ không phải chỉ một vài hoạt động nào đó mang tính thời điểm trước các kỳ thi quan trọng. Ở bậc THCS, hướng nghiệp nên tập trung giúp học sinh hiểu bản thân, nhận diện sở thích, giá trị cá nhân và hình thành thái độ tích cực với lao động, nghề nghiệp.

Khi giai đoạn THPT, hướng nghiệp cần được nâng lên mức định hình lựa chọn, gắn hiểu biết về bản thân với thông tin ngành nghề, thị trường lao động và các lộ trình học tập cụ thể. Khi đó hướng nghiệp trở thành một chuỗi hoạt động có thể điều chỉnh theo từng giai đoạn thay vì là quyết định "một lần cho cả tương lai".

Tôi cho rằng vai trò của nhà trường cũng cần chuyển từ cung cấp thông tin sang đồng hành, tổ chức các hoạt động trải nghiệm và kết nối học sinh với chuyên gia, doanh nghiệp. Về phía học sinh, các bạn cần hết sức chủ động khám phá bản thân và chịu trách nhiệm với lựa chọn của mình.

Các công cụ hướng nghiệp không đưa ra đáp án cố định mà cung cấp dữ liệu để gia đình và học sinh cùng trao đổi, điều chỉnh theo thời gian. Hướng nghiệp sớm giúp phụ huynh chuyển vai trò từ người quyết định thay con sang người đồng hành cùng con. Khi đó việc lựa chọn học tập và nghề nghiệp sẽ có cơ sở, tự tin và bền vững hơn.

Hiểu đúng về hướng nghiệp - Kỳ cuối: Thay đổi quan điểm về hướng nghiệp

Trong nhiều thập niên, nhiều người hiểu 'hướng nghiệp' là cách vận động một tỉ lệ học sinh đi học nghề thay vì học tiếp lên đại học. Hướng nghiệp vì thế cơ bản gắn với mục tiêu 'phân luồng' sau THCS và THPT.