Vì sao hàng triệu cuốn sách ngoại xuất hiện trong đời sống chúng ta, còn sách Việt lại hiếm bóng trên kệ sách quốc tế? Đã đến lúc tăng cường hơn nữa chiến lược xuất khẩu sách để nâng vị thế tri thức và văn hóa Việt Nam trên bản đồ toàn cầu.

Những con số mô tả thực trạng

Trong hơn hai năm qua (2023, 2024) và sáu tháng đầu năm 2025, Việt Nam nhập gần 182.000 tên xuất bản phẩm, tương đương khoảng 14,8 triệu bản sách. Trong khi đó, tổng số bản ấn phẩm xuất khẩu sang nước ngoài trong cùng giai đoạn chỉ hơn 1 triệu bản, với kim ngạch vỏn vẹn khoảng 260.000 USD.

Con số này vừa được Cục Xuất bản, In và Phát hành công bố tại hội nghị tổng kết xuất nhập khẩu ấn phẩm diễn ra ngày 5-12-2025. Báo cáo cho thấy có tới 28 doanh nghiệp được cấp phép kinh doanh xuất bản phẩm nhập khẩu, nhưng chỉ 5 doanh nghiệp thực hiện xuất khẩu thường xuyên; nhiều đơn vị khác gần như "án binh bất động".

Một thực trạng được phác thảo rõ nét, rằng chúng ta đang nhập siêu tri thức. Sách ngoại ngữ từ Anh, Pháp, Nhật, Hàn, Mỹ… ào ạt vào; còn sách Việt Nam, dù có giá trị nội dung, lại hiếm khi ra khỏi biên giới quốc gia. Vấn đề không dừng lại ở những con số thống kê, mà đặt ra dấu hỏi lớn về vị thế tri thức, bản sắc văn hóa và khả năng lan tỏa của văn học Việt.

Còn đó những bất cập

Tại sao sách Việt khó vươn ra thế giới, dù nội dung có thể không thua kém? Câu trả lời nằm ở những bất cập trong cấu trúc xuất bản.

Trước hết, nhiều doanh nghiệp xuất bản trong nước còn nhỏ, thiếu vốn và thiếu chiến lược rõ ràng để hướng tới thị trường quốc tế. Dù được cấp phép nhập xuất ấn phẩm, phần lớn đơn vị chỉ hoạt động nội địa; xuất khẩu chủ yếu mang tính thủ công, đơn lẻ, chủ yếu là sách giới thiệu, quảng bá về đất nước, con người Việt Nam và xuất theo từng đơn hàng nhỏ sang vài quốc gia quen thuộc, như Lào, Nhật Bản, Mỹ, Úc... Mô hình kinh doanh manh mún khiến sách Việt không thể hình thành được thương hiệu quốc gia trên bản đồ xuất bản toàn cầu.

Thứ hai, hệ sinh thái bản quyền và dịch thuật của chúng ta chưa đủ mạnh để hỗ trợ xuất khẩu. Một trong những yếu tố quyết định để một tác phẩm Việt dễ dàng tiếp cận bạn đọc quốc tế chính là bản quyền rõ ràng và bản dịch chuẩn. Đây là hai yếu tố mà nhiều nơi vẫn chưa đầu tư bài bản. Việc thiếu các chính sách khuyến khích dịch thuật, hỗ trợ bản quyền đã khiến nhiều tác phẩm dù có giá trị vẫn mãi nằm yên, không thể lan tỏa ra khỏi biên giới.

Cuối cùng, thiếu động lực xúc tiến quốc tế khiến sách Việt dù đẹp, dù có nội dung tốt vẫn chỉ quẩn quanh trong sân nhà. Như chính lời chia sẻ của ông Nguyễn Nguyên (Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành) tại hội nghị tổng kết: nhiều đối tác quốc tế nói sách Việt rất đẹp, rất đáng quan tâm nhưng họ "không biết cách nào để tiếp cận".

Chuỗi giải pháp nhìn từ những bài học quốc tế

Nhìn sang quốc tế, có những mô hình cực kỳ thành công mà Việt Nam chúng ta có thể tham khảo. Một trong số đó là LTI Korea (Viện Dịch thuật Văn học Hàn Quốc), thành lập từ năm 1996 với mục tiêu đưa văn học Hàn ra toàn cầu.

LTI Korea thường xuyên tài trợ dịch thuật, xuất bản và quảng bá các tác phẩm tiếng Hàn sang nhiều ngôn ngữ khác nhau, từ Anh, Pháp, Nhật, Trung, đến các ngôn ngữ châu Âu khác. Nhờ đó, hàng ngàn đầu sách Hàn, từ văn học, truyện thiếu nhi, tiểu thuyết hiện đại đến sách phi hư cấu đã được xuất bản quốc tế; nhiều tác giả Hàn trở nên quen tên tại thị trường châu Á, châu Âu, và châu Mỹ.

Bệ phóng để văn học Hàn vươn ra thế giới không đến từ sự may mắn ngẫu nhiên, mà từ chiến lược rõ ràng: quỹ hỗ trợ dịch thuật, xuất bản kết hợp hoạt động quảng bá và kết nối quốc tế.

Với sự đầu tư có trọng tâm, Hàn Quốc đã biến văn học thành một công cụ quyền lực mềm, lan tỏa văn hóa cũng như câu chuyện đất nước ra toàn cầu.

Việt Nam có thể xây dựng cho mình một lộ trình tương tự, với 5 trụ cột chính

Trước hết, thành lập một quỹ quốc gia hỗ trợ bản quyền và dịch thuật cho sách Việt. Quỹ này có thể mỗi năm chọn một danh mục 50 - 100 đầu sách tiêu biểu ở nhiều thể loại (văn học, phi hư cấu, thiếu nhi, nghiên cứu...) để hỗ trợ dịch sang tiếng Anh, Pháp, tiếng các nước Đông Á.

Khi có bản dịch, kèm theo bản quyền rõ ràng, cơ hội để nhà xuất bản quốc tế đặt mua và phát hành sẽ cao hơn hẳn. Đây không chỉ là công việc của riêng Nhà nước, mà cần sự chung tay tham gia của các nhà xuất bản, tác giả, dịch giả và doanh nghiệp xuất bản để tạo nên một chuỗi giá trị xuất khẩu bài bản khép kín.

Thứ hai, cần xây dựng thương hiệu quốc gia cho sách Việt. Chẳng hạn như Việt Nam nên có gian trưng bày quốc gia cố định tại các hội sách quốc tế lớn như Frankfurt, Bologna, Seoul, London, Tokyo…

Ngoài ra, mỗi năm nên có "danh mục đề cử quốc gia" liệt kê các đầu sách Việt được đánh giá cao, dành cho đối tác nước ngoài. Khi làm như vậy, sách Việt không chỉ được nhìn thấy, mà còn được định vị một cách rõ ràng. Tựa như một thông điệp cụ thể: "Đây là tri thức Việt Nam, chờ bạn khám phá".

Thứ ba, khai thác ngoại giao sách và quyền lực mềm. Chính sách văn hóa, ngoại giao quốc gia nên coi sách, đặc biệt sách dịch, là một phần của chiến lược quảng bá hình ảnh Việt Nam.

Các đại sứ quán, trung tâm văn hóa ở nước ngoài có thể tổ chức các sự kiện mang tính chất như "Vietnam Book Week", mời độc giả quốc tế, Việt kiều, học giả… đến tiếp cận sách Việt, trao đổi, mua bản quyền. Đây là cách để biến sách thành cầu nối văn hóa, giúp thế giới hiểu Việt Nam theo góc nhìn của chính người Việt.

Thứ tư, cần đẩy mạnh chuyển đổi số chuỗi xuất bản. Trong kỷ nguyên số, rào cản vận chuyển quốc tế (chi phí, thủ tục, vận chuyển) luôn là trở ngại. Nếu sách Việt được phát hành dưới dạng ebook, audiobook, hay ấn bản số quốc tế (xuất bản trên các nền tảng như Amazon Kindle, Apple Books, Kobo,…) thì khả năng lan tỏa rất lớn, chi phí thấp, dễ tiếp cận bạn đọc toàn cầu. Đây cũng là xu hướng mà nhiều quốc gia đang theo đuổi.

Thứ năm, cần xây dựng hệ liên kết giữa ba chủ thể: nhà xuất bản, doanh nghiệp phát hành, tác giả/dịch giả để vận hành xuất khẩu theo chuỗi (bản quyền, dịch, ấn bản, phát hành) thay vì manh mún từng đầu sách riêng lẻ. Khi có một hệ thống chuyên nghiệp như vậy, xuất bản quốc tế sẽ không còn là giấc mơ rời rạc mà trở thành một kênh đều đặn, bền vững.

Nếu thực hiện đồng bộ các giải pháp nói trên, chúng ta có thể dần dần lật ngược cán cân, không chỉ nhập khẩu tri thức mà còn xuất khẩu tri thức. Nghĩa là chúng ta không chỉ đọc thế giới, mà để thế giới đọc Việt Nam.

Dự kiến khánh thành Đường sách Nguyễn Đổng Chi vào quý 1-2026

Trong buổi ra mắt dự án Đường sách Nguyễn Đổng Chi chiều 1-12, ban tổ chức cho biết dự kiến Đường sách nằm ở khu vực Nam Sài Gòn sẽ có thể khánh thành, đi vào phục vụ công chúng vào quý 1 năm 2026.