Trong bối cảnh Việt Nam cam kết giảm phát thải mạnh mẽ tại COP26 là phát thải ròng bằng "0" vào năm 2050 và đang triển khai vận hành thử nghiệm sàn giao dịch carbon quốc gia từ nay đến năm 2028, đến năm 2029 sẽ chính thức kết nối với thị trường carbon thế giới, các địa phương đi trước sẽ nắm lợi thế không chỉ về nguồn thu mà còn về năng lực hội nhập quốc tế. 

Tây Ninh mới sau sáp nhập ở vị trí chiến lược kết nối Đông Nam Bộ với Đồng bằng sông Cửu Long và Campuchia - đang sở hữu những điều kiện đặc biệt thuận lợi để kiến tạo một "Siêu vùng kinh tế Xanh" - nơi không chỉ dẫn đầu về sản xuất mà còn trở thành thủ phủ thương mại carbon của cả nước.

"Tam giác carbon" hiếm có ở Việt Nam

Nền tảng của đề xuất này nằm ở sự cộng hưởng hoàn hảo về tài nguyên giữa hai địa phương sau sáp nhập. Nếu Tây Ninh (cũ) sở hữu thế mạnh vượt trội về "kho" lưu trữ carbon tự nhiên thông qua hệ thống rừng phòng hộ, Vườn quốc gia Lò Gò - Xa Mát và là thủ phủ của năng lượng mặt trời, thì Long An (cũ) lại đóng vai trò là cửa ngõ miền Tây với quỹ đất nông nghiệp khổng lồ, trọng điểm của đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao. 

Sự kết hợp này tạo ra nguồn cung tín chỉ carbon đa dạng: từ tín chỉ lâm nghiệp, tín chỉ năng lượng tái tạo cho đến tín chỉ giảm phát thải từ canh tác lúa gạo. Các hệ sinh thái này - nếu được quản trị bằng công nghệ giám sát hiện đại - hoàn toàn có thể tham gia thị trường tín chỉ carbon quốc tế thông qua các dự án REDD+, phục hồi rừng, bảo tồn đất ngập nước và nông nghiệp carbon thấp. 

Bên cạnh nguồn cung, vùng hợp nhất này còn sở hữu một thị trường tiêu thụ nội tại vô cùng lớn. Hàng loạt khu công nghiệp trọng điểm tại Trảng Bàng, Phước Đông (Tây Ninh) hay Đức Hòa, Bến Lức (Long An) đang chịu áp lực "xanh hóa" chuỗi cung ứng. 

Thay vì phải mua tín chỉ carbon từ các thị trường quốc tế đắt đỏ, các doanh nghiệp này hoàn toàn có thể bù đắp phát thải bằng nguồn tín chỉ được sản xuất ngay tại địa phương, tạo nên một vòng tuần hoàn kinh tế khép kín.

Lợi thế khác biệt của Tây Ninh là hạ tầng năng lượng tái tạo và công nghiệp xanh. Tại Long An (cũ), hiện có 8 dự án điện mặt trời đã hoàn thành (tổng công suất 440,1 MWp) và 2.582 khách hàng đã ký hợp đồng mua bán điện mặt trời áp mái (tổng công suất 510 MWp). Ngoài ra, dự án Nhà máy nhiệt điện LNG Long An I, II tại Cần Giuộc với tổng công suất 3.000 MW đang được triển khai thực hiện. 

Đối với Tây Ninh (cũ), tỉnh có 10 dự án điện năng lượng mặt trời đang hoạt động (tổng công suất 808 MW) và 4.260 hệ thống điện mặt trời mái nhà (tổng công suất 245,05 MW). Tổng công suất phát điện hằng năm của Tây Ninh khoảng 1.737 triệu kWh, đáp ứng khoảng 31,7% nhu cầu phụ tải, đồng thời đảm bảo 100% hộ dân trên địa bàn có điện sử dụng. 

Sự kết hợp giữa nông nghiệp - công nghiệp - tài nguyên rừng tạo nên "tam giác carbon" hiếm có ở Việt Nam, giúp hai tỉnh có thể sản xuất tín chỉ carbon đa dạng: từ rừng, nông nghiệp, sinh khối đến năng lượng tái tạo.

Nhật Bản và gợi mở cho mô hình Carbon Hub của Tây Ninh

Nhật Bản là quốc gia dẫn đầu xây dựng thị trường carbon ở châu Á, dù hiện tại chưa có thị trường bao phủ toàn quốc. Thủ đô Tokyo và tỉnh Saitama đã xây dựng và vận hành thị trường carbon riêng. Chương trình Cap-and-Trade của chính quyền thành phố Tokyo (TMG), triển khai từ tháng 4-2010, là hệ thống giao dịch khí thải bắt buộc đầu tiên của Nhật Bản, nhắm vào lượng khí thải CO₂ từ các tòa nhà lớn và nhà máy tiêu thụ nhiều nhiên liệu hóa thạch. 

Thị trường carbon của tỉnh Saitama ra mắt tháng 4-2011, bao phủ khoảng 600 đơn vị trong lĩnh vực xây dựng công nghiệp và thương mại, và hệ thống ETS này được liên kết với chương trình của Tokyo, cho phép trao đổi tín chỉ lẫn nhau. 

Về chính sách hỗ trợ, Nhật Bản đã áp đặt thuế carbon từ năm 2012, tăng dần lên 459 yen (khoảng 4,2 USD) mỗi tấn CO₂ vào năm 2020. Nước này cũng cung cấp hỗ trợ tài chính và kỹ thuật để giảm khí thải, và áp dụng các chương trình khuyến khích sử dụng năng lượng tái tạo. 

Tương tự, Tây Ninh mới, với vị trí cửa ngõ kết nối vùng, hoàn toàn có thể phát triển mô hình "Carbon Hub liên tỉnh" để tối ưu dữ liệu, chuẩn hóa quy trình MRV và mở rộng quy mô dự án.

Trên cơ sở đó, tỉnh nên hình thành Trung tâm Đổi mới sáng tạo carbon Tây Ninh, nơi kết hợp các chuyên gia về lâm nghiệp, nông nghiệp thông minh, GIS, blockchain và năng lượng để xây dựng các dự án carbon đạt chuẩn quốc tế, hỗ trợ doanh nghiệp địa phương chuyển đổi xanh. 

Trung tâm có thể liên kết với Đại học Quốc gia TP.HCM, Đại học Tôn Đức Thắng, Trường đại học Lâm nghiệp và các viện nghiên cứu để phát triển nhân lực carbon trader, chuyên gia MRV và kỹ sư môi trường, những nghề mới sẽ trở thành xu hướng sau năm 2030.

Sandbox carbon cấp vùng, tại sao không?

Việc hợp tác xuyên biên giới với Campuchia là một gợi ý chiến lược. Khu vực biên giới Tây Ninh - Svay Rieng - Prey Veng có chung hệ sinh thái rừng và đất ngập nước, cho phép phát triển dự án carbon liên quốc gia tương tự mô hình đang diễn ra tại Borneo của Indonesia - Malaysia - Brunei. Những dự án như vậy thường tạo ra tín chỉ có giá trị cao hơn nhờ quy mô lớn và tính bổ sung rõ rệt.

Để hiện thực hóa tầm nhìn này, Tây Ninh cần mạnh dạn đề xuất cơ chế Sandbox (thử nghiệm) cho một sàn giao dịch carbon cấp vùng. Thay vì chờ đợi thị trường quốc gia hoàn thiện, địa phương có thể đi trước một bước bằng cơ chế bù đắp nội bộ (Insetting). 

Cơ chế này cho phép các khu công nghiệp được ưu tiên mua tín chỉ carbon từ chính nông dân và chủ rừng trong tỉnh. Khi đó, dòng tiền từ các doanh nghiệp công nghiệp - vốn là nguồn phát thải, sẽ chảy trực tiếp sang hỗ trợ khu vực nông nghiệp và lâm nghiệp, nơi là nguồn hấp thụ carbon. Đây chính là đòn bẩy kinh tế chia sẻ lợi ích, giúp người dân bám rừng, bám ruộng mà vẫn làm giàu bền vững.

Đầu tư nông nghiệp xanh, cơ hội triệu USD từ tín chỉ carbon

Theo Vietnam Report, ngành nông nghiệp Việt Nam có thể tạo ra tới 57 triệu tín chỉ carbon mỗi năm nếu khai thác hiệu quả các mô hình canh tác carbon thấp, lâm nghiệp REDD+, chăn nuôi biogas và nuôi trồng thủy sản phát thải thấp.