"Một thế giới dư thừa thông tin sẽ dẫn tới nghèo nàn về sự chú ý", nhà tâm lý học kiêm kinh tế học Herbert A. Simon từng cảnh báo điều này từ năm 1971, theo tạp chí Forbes. Gần nửa thế kỷ sau, dự báo ấy đang hiện thực hóa rõ nét nhất trên các mạng xã hội.

Cơ chế khan hiếm mới

Nền kinh tế chú ý (attention economy) đang định hình một hệ thống mới, nơi giá trị con người không chỉ nằm ở năng lực hay tài sản mà ở khả năng thu hút và duy trì sự quan tâm. Khi lượt xem, lượt thích và lượt chia sẻ dần được quy đổi thành cơ hội, thu nhập và cả địa vị xã hội, chúng ta đang chứng kiến sự ra đời của một "tiền tệ" hoàn toàn mới.

Về bản chất, nền kinh tế chú ý hoạt động dựa trên một cơ chế khan hiếm cơ bản: thời gian và sự tập trung của con người là hữu hạn, trong khi nguồn nội dung thì gần như vô hạn. Điều này khiến sự chú ý trở thành một loại "tiền tệ" mà mọi cá nhân, tổ chức đều cạnh tranh để giành lấy.

Các nền tảng mạng xã hội đóng vai trò như những "chợ trung gian" môi giới giao dịch sự chú ý, vận hành thuật toán để giữ chân người dùng càng lâu càng tốt và "thưởng" cho họ những nội dung gây nghiện nhất. 

Những ai thành công trong việc thu hút lượng lớn sự chú ý có thể nhanh chóng chuyển đổi nó thành danh tiếng, cơ hội nghề nghiệp và lợi nhuận - từ các nhà sáng tạo nội dung trên TikTok, YouTube cho tới các thương hiệu tận dụng tiếp thị lan truyền.

Theo một báo cáo năm 2024 của nhà nghiên cứu Maxi Heitmayer, cơ chế này tạo cảm giác dân chủ hóa cơ hội: bất kỳ ai cũng có thể trở nên nổi tiếng chỉ sau một đêm.

Bất bình đẳng số

Tuy nhiên, chính yếu tố tưởng chừng bình đẳng đó lại tiềm ẩn nguy cơ làm trầm trọng thêm bất bình đẳng xã hội. Việc "tích lũy" sự chú ý - tức danh tiếng, lượng người theo dõi và uy tín - đòi hỏi nền tảng sẵn có, các mối quan hệ xã hội và nguồn lực ban đầu, tương tự như quá trình tích lũy vốn trong nền kinh tế tiền tệ.

Con cái của những người nổi tiếng thường sớm trở thành tâm điểm chú ý, có lợi thế vượt trội trong cuộc đua này. Trong khi đó đại đa số người dùng khác phải liên tục tạo nội dung, duy trì mức tương tác cao để không bị "thuật toán bỏ rơi" - một dạng lao động số liên tục và kiệt quệ nhưng ít được nhìn nhận như lao động.

Điều này khiến nền kinh tế chú ý dù bề ngoài năng động và rộng mở vẫn có xu hướng tạo ra sự phân tầng rõ rệt: một nhóm nhỏ "giàu chú ý" nắm giữ quyền lực và ảnh hưởng lớn, trong khi phần đông còn lại đóng vai trò nuôi sống hệ thống bằng sự chú ý của mình.

Không chỉ tái định hình cấu trúc xã hội, nền kinh tế chú ý còn đang âm thầm làm thay đổi cách mỗi người nhìn nhận chính mình. Trong hệ thống này sự chú ý không chỉ là phương tiện trao đổi mà đồng thời là thước đo giá trị bản thân. Được chú ý nhiều đồng nghĩa với được ngưỡng mộ, còn không ai để ý đến mình tức là bản thân đang bị lãng quên và không được công nhận.

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng so sánh xã hội trên mạng dễ dẫn đến lo âu, trầm cảm, tự ti, đặc biệt ở giới trẻ. Khi sự chú ý trở thành đơn vị tiền tệ, những tác động này càng bị khuếch đại: người dùng buộc phải liên tục duy trì hình ảnh hấp dẫn để giữ tương tác, sợ bị "bỏ lại phía sau" nếu vấp lỗi và chịu đựng cảm giác thất bại khi nội dung không đạt kỳ vọng.

Hơn nữa, nền kinh tế chú ý khuyến khích hành vi cực đoan hóa để gây sốc và thu hút người xem, từ đó tạo ra môi trường cạnh tranh khốc liệt, dễ bào mòn sự chân thực trong giao tiếp xã hội. Những hành vi vì cộng đồng, vốn khó "viral", thường bị đánh giá thấp, trong khi các nội dung gây tranh cãi hoặc kịch tính lại dễ thu hút tương tác.

Khoảng cách giữa các tầng lớp chú ý ngày càng lớn đặt ra câu hỏi: liệu đây có phải là một hình thái mới của bất bình đẳng kỹ thuật số - nơi cơ hội xã hội và quyền lực gắn chặt với khả năng "gây sốt" hơn là năng lực thực chất? 

Nền kinh tế chú ý đang dần trở thành tầng hạ tầng vô hình của xã hội số, định hình cách ta giao tiếp, lao động và nhìn nhận giá trị bản thân. Và câu hỏi ở đây là liệu chúng ta sẽ sẵn sàng đánh đổi bao nhiêu và đến mức nào, chỉ để đổi lấy thêm một cái nhìn thoáng qua?

Facebook khổ sở vì nút 'Like' ngay cả khi ẩn đi

TTO - Ngày 25-10, báo New York Times tiết lộ Facebook đã tiến hành nghiên cứu về tác động của nút 'Like', tính năng đã làm nên tên tuổi của mạng xã hội này. Kết quả cho thấy người dùng vẫn bị ảnh hưởng tiêu cực ngay cả khi họ có ẩn nó đi.