Câu trả lời không nằm ở việc thiếu pháp luật, mà ở chỗ trách nhiệm còn quá mờ và thiếu minh bạch.

Pháp luật Việt Nam không thiếu công cụ xử lý hàng giả. Bộ luật Hình sự 2015 có Điều 192 và 193 với khung hình phạt nghiêm khắc cho tội sản xuất, buôn bán hàng giả, đặc biệt là thực phẩm, dược phẩm và trang thiết bị y tế.

Điểm nghẽn cần gỡ

Nghị định 98/2020 quy định rõ về xử phạt hành chính, tịch thu và đình chỉ hoạt động. Song vấn đề then chốt lại nằm ở khâu trước khi khởi tố và xử phạt, đó là công tác kiểm tra, thanh tra và hậu kiểm.

Nếu giai đoạn này lỏng lẻo, các điều luật nghiêm đến đâu cũng chỉ phát huy tác dụng sau khi thiệt hại đã xảy ra, sau khi sức khỏe người dân đã bị đe dọa. Đây chính là điểm nghẽn cần tháo gỡ.

Luật Thanh tra 2025 đặt nguyên tắc công khai kết luận thanh tra. Luật Tiếp cận thông tin 2016 khẳng định quyền được biết của công dân. Trên giấy tờ nền tảng pháp lý về minh bạch đã đầy đủ. Nhưng thực tế người tiêu dùng gần như không thể tra cứu được thông tin về một cơ sở sản xuất mỹ phẩm hay thực phẩm bảo vệ sức khỏe đã được kiểm tra khi nào, kết quả như thế nào, các kiến nghị khắc phục đã hoàn thành chưa.

Kết luận thanh tra thường nằm rải rác trong các báo cáo tổng hợp, khó truy cập và không được số hóa. Khoảng trống thông tin này chính là môi trường để hàng giả tồn tại và phát triển. Khi minh bạch chỉ là khẩu hiệu, trách nhiệm cá nhân sẽ mờ nhạt và hàng giả sẽ mạnh lên.

Vì sao các lần kiểm tra trước đều "đạt" nhưng sau đó lại phát hiện đường dây làm giả quy mô lớn? Có hai khả năng cần xem xét thẳng thắn.

Thứ nhất, năng lực kiểm tra còn yếu. Quy trình lấy mẫu chưa chuẩn, máy móc thiết bị không đầy đủ, tiêu chí đánh giá lỏng lẻo. Với trường hợp này cần nâng chuẩn kỹ thuật, đầu tư trang thiết bị và cải tiến phương pháp kiểm tra.

Thứ hai, nghiêm trọng hơn chính là thái độ công vụ thiếu trách nhiệm, thậm chí có dấu hiệu bao che. Nếu đúng như vậy, phải xử lý trách nhiệm cá nhân bằng công cụ pháp luật hiện hành.

Quy trách nhiệm cá nhân

Luật Cán bộ, công chức sửa đổi 2019 và Nghị định 112/2020 cho phép kỷ luật công chức khi thi hành nhiệm vụ sai quy định. Trường hợp gây hậu quả nghiêm trọng có thể xem xét trách nhiệm hình sự theo Điều 360 Bộ luật Hình sự.

Để phá vỡ vòng luẩn quẩn "toàn đạt" giả tạo, cần thiết kế trách nhiệm một cách định lượng. Mỗi lần kiểm tra phải để lại nhật ký số với đầy đủ thông tin: tên người phụ trách, thời điểm, phạm vi kiểm tra, phương pháp, kết quả, kiến nghị khắc phục, cam kết của cơ sở.

Tất cả được đưa lên một cổng dữ liệu thống nhất, công khai. Khi có vụ án hình sự, có thể đối chiếu ngược ngay để xác định khoảng trống và truy trách nhiệm cá nhân.

Hơn nữa cần chuyển từ kiểm tra dàn trải sang hậu kiểm theo rủi ro. Cơ sở kinh doanh được chấm điểm rủi ro dựa trên ngành hàng, quy mô, kênh bán, khiếu nại của người tiêu dùng và lịch sử vi phạm. Điểm rủi ro cao thì kiểm tra dày, thấp thì giãn tần suất.

Chấm điểm cần được công khai để doanh nghiệp tự điều chỉnh hành vi. Mô hình này không xa lạ bởi nhiều nước đã áp dụng kiểm tra dựa trên rủi ro cho an toàn thực phẩm và mỹ phẩm.

Việt Nam hoàn toàn có thể thực hiện khi đã có hạ tầng hóa đơn điện tử theo Nghị định 123/2020 và cơ sở dữ liệu chuyên ngành. Hóa đơn điện tử, mã lô hàng, chứng nhận hợp quy được gắn định danh và kết nối giữa các cơ quan thuế, công thương, y tế.

Khi có bất thường, hệ thống tự động cảnh báo để tổ kiểm tra can thiệp kịp thời. Mỗi cơ sở kinh doanh cần có trang tra cứu công khai với thông tin chuẩn hóa như lần kiểm tra gần nhất, phạm vi mẫu, kết quả, yêu cầu khắc phục, tình trạng thực hiện, quyết định xử phạt nếu có.

Người tiêu dùng tra một cú nhấp là biết. Nhà sản xuất tuân thủ có động lực giữ hồ sơ "sạch" vì đó là tài sản uy tín. Cơ quan quản lý có áp lực liêm chính vì mỗi chữ ký đều để dấu vết công khai.

Khi dữ liệu minh bạch thì trách nhiệm cá nhân sẽ hiện rõ. Cán bộ liên tiếp ký "đạt" cho cơ sở sau này bị khởi tố phải giải trình dựa trên hồ sơ số. Nếu chứng minh được thiếu sót hệ thống về tiêu chí, mẫu, thiết bị thì khắc phục ngay.

Nếu không có căn cứ kỹ thuật giải thích thì hình thức kỷ luật và truy cứu trách nhiệm hình sự phải được áp dụng ngay. Đây vừa là công bằng cho người tiêu dùng, vừa bảo vệ đa số công chức làm việc tử tế.

Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 cho phép khởi kiện đại diện trong một số trường hợp. Khi hồ sơ tuân thủ được công khai, báo chí và hội bảo vệ người tiêu dùng có cơ sở đặt câu hỏi, yêu cầu giải trình hoặc khởi xướng vụ kiện đòi bồi thường.

Hàng giả chỉ mạnh khi trách nhiệm còn mờ. Muốn dẹp hàng giả thì cần soi sáng trách nhiệm từ lần kiểm tra đầu tiên, từ chữ ký đầu tiên, từ việc công khai dữ liệu đầu tiên.

Khi dữ liệu mở, quy trình chuẩn, rủi ro được đo lường, con đường "toàn đạt" giả tạo sẽ bị chặn đứng. Đừng đợi đến khi niêm phong kho hàng giả mới bàn về trách nhiệm, lúc đó đã quá muộn.

Ban Bí thư: Rà soát, điều chỉnh các hình phạt, xử nghiêm hành vi cố tình sản xuất hàng giả

Ban Bí thư yêu cầu rà soát, điều chỉnh các quy định chế tài, hình phạt, xử lý nghiêm minh với các hành vi cố tình sản xuất, buôn lậu hàng giả, hàng nhái, hàng không đáp ứng yêu cầu chất lượng với quy mô lớn.