Trong nhiều thập niên, Trung Quốc được thế giới nhìn nhận như "công xưởng thế giới" dựa vào lao động giá rẻ, năng lượng chi phí thấp và chuỗi cung ứng quy mô lớn, trong khi phần lớn công nghệ lõi tập trung ở Mỹ và châu Âu. 

Tuy nhiên, các số liệu và quan sát gần đây cho thấy cấu trúc này đang dịch chuyển khi Trung Quốc đẩy mạnh đầu tư cho R&D và từng bước nổi lên như một trong những trung tâm thử nghiệm công nghệ quan trọng trên toàn cầu.

Từ bắt kịp đến bứt tốc

Theo đánh giá của Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới, năm 2025 đánh dấu lần đầu tiên Trung Quốc bước vào top 10 Chỉ số Đổi mới sáng tạo toàn cầu và tiếp tục dẫn đầu nhóm các nền kinh tế thu nhập trung bình cao, tăng tổng cộng 25 bậc so với năm 2013.

Một báo cáo đầu tháng 10 của Nhân dân Nhật báo cho biết tổng chi cho R&D năm 2024 của Trung Quốc đạt hơn 506 tỉ USD, tăng 8,3% so với năm trước. 

Kết quả đầu ra cũng đạt mức ấn tượng khi nhiều chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ của Bắc Kinh, từ bằng sáng chế đến kiểu dáng công nghiệp và nhãn hiệu, đều nằm trong nhóm dẫn đầu thế giới.

Ngoài ra, mạng lưới 26 cụm đổi mới công nghệ tại Trung Quốc đã lọt vào top 100 toàn cầu, cùng hơn 460.000 doanh nghiệp công nghệ cao đang hoạt động, phản ánh mức độ tập trung đáng kể của nguồn lực R&D và khả năng đưa kết quả nghiên cứu vào ứng dụng thực tế.

Điều đó cũng cho thấy quá trình chuyển đổi từ "công xưởng" sang "phòng thí nghiệm" của thế giới không chỉ dừng ở khẩu hiệu, mà đang được hình thành dựa trên các nền tảng thể chế và đầu tư khá rõ ràng.

Trong báo cáo ngày 28-11 của Financial Times, một trường hợp về phát triển hệ thống hỗ trợ lái xe của Volkswagen được nêu như một ví dụ tích cực về tốc độ nghiên cứu và triển khai công nghệ tại Trung Quốc: toàn bộ quá trình phát triển, thử nghiệm và thương mại hóa chỉ diễn ra trong khoảng 18 tháng, với sự tham gia của khoảng 700 kỹ sư phần mềm, phần lớn là kỹ sư Trung Quốc có trình độ và kinh nghiệm.

Theo đánh giá của chuyên gia kỹ thuật người Đức Marcus Hafkemeyer với Financial Times, một quy trình tương tự ở Đức thường mất hơn 4 năm với nhiều vòng tham vấn và phối hợp giữa các bên liên quan.

Tốc độ ấn tượng này thu hút nhiều tập đoàn quốc tế mở trung tâm R&D ngay tại Thượng Hải, Bắc Kinh và các thành phố công nghiệp khác. 

Tính đến tháng 9-2025, chỉ riêng Thượng Hải đã có 631 trung tâm R&D vốn nước ngoài, còn Bắc Kinh có 279 trung tâm với hàng chục đơn vị mới được thành lập trong vòng chưa đầy một năm.

Nhiều phân tích của giới quan sát phương Tây cũng ghi nhận rằng lợi thế của Trung Quốc không chỉ đến từ quy mô đầu tư R&D, mà còn ở khả năng phối hợp giữa chính sách công nghiệp, chuỗi cung ứng hoàn chỉnh và đội ngũ kỹ sư kỹ thuật đông đảo. 

Sự kết hợp này đang tạo điều kiện để nước này tiến nhanh hơn trong các lĩnh vực đòi hỏi đầu tư liên tục như vật liệu mới, 5G, pin, thiết bị điện và năng lượng sạch.

Khoảng trống từ Mỹ

Bên cạnh việc mở rộng quy mô, đầu tư R&D của Trung Quốc những năm gần đây cũng dịch chuyển nhiều hơn sang các công nghệ gắn trực tiếp với nhu cầu của nền kinh tế thực, dễ triển khai trong sản xuất và có khả năng thương mại hóa nhanh.

Trên phần còn lại của bức tranh cạnh tranh công nghệ, cán cân cạnh tranh cũng thay đổi khi Mỹ cắt giảm mạnh chi tiêu cho khoa học và siết chặt di trú trong nhiệm kỳ của Tổng thống Donald Trump. 

Khi hàng tỉ USD tài trợ bị cắt, một số khoản cấp cho các trường đại học hàng đầu bị hủy, visa sinh viên quốc tế bị rút lại và chi phí visa H-1B tăng cao.

Theo tờ Washington Post ngày 6-11, những động thái này làm suy yếu môi trường nghiên cứu vốn là thế mạnh truyền thống của Mỹ, đồng thời tạo cú hích cho các chương trình chiêu mộ nhà khoa học của Trung Quốc.

Theo thống kê do nhóm nghiên cứu tại Đại học Princeton tổng hợp, chỉ trong nửa đầu năm 2025 đã có khoảng 50 nhà khoa học gốc Hoa thuộc diện xét biên chế đã rời các trường đại học Mỹ để chuyển về Trung Quốc. 

Nếu tính từ năm 2011, con số này đã vượt 850 người, hơn 70% trong số đó thuộc các lĩnh vực kỹ thuật và khoa học đời sống.

Cùng thời điểm đó, Trung Quốc tăng cường các chương trình thu hút nhân tài, mở rộng tỉ trọng ngân sách của Quỹ Khoa học tự nhiên quốc gia dành cho đội ngũ nghiên cứu, và gần đây triển khai visa K nhằm tiếp cận sinh viên cùng nhà khoa học trẻ nước ngoài.

Dữ liệu từ Hiệp hội Vì sự tiến bộ khoa học Mỹ cho thấy khoảng cách đầu tư R&D giữa hai nước đã thu hẹp đáng kể, khi trong năm 2023, mức chi của Trung Quốc (917 tỉ USD) đã tiến rất sát với Mỹ (956 tỉ USD) so với các giai đoạn trước.

Trong bối cảnh nguồn tài trợ khoa học tại Mỹ chịu nhiều sức ép, việc Trung Quốc duy trì mức đầu tư gia tăng và coi khoa học là một trụ cột phát triển khiến nước này trở thành điểm đến hấp dẫn hơn đối với một bộ phận giới nghiên cứu quốc tế.

Trung Quốc vượt Mỹ, dẫn đầu thế giới về mô hình AI nguồn mở

Trung Quốc đã vượt Mỹ trong lĩnh vực mô hình trí tuệ nhân tạo (AI) nguồn mở, qua đó giành lợi thế quan trọng trong cuộc cạnh tranh định hình tương lai công nghệ toàn cầu.