Từ các vụ kiện bản quyền hàng loạt đến những chiêu trò "nhà xuất bản ảo" tận dụng AI lừa tác giả, những vấn đề này đặt ra thử thách lớn cho quyền tác giả, tính minh bạch và chất lượng nội dung trong thời đại số.

Các vụ kiện lớn: Sách bị lấy để huấn luyện AI?

Một trong những điểm nóng của năm 2025 là hàng loạt vụ kiện tụng liên quan đến việc sử dụng sách có bản quyền để huấn luyện các hệ thống AI mà không xin phép tác giả hoặc nhà xuất bản.

Tại Mỹ, nhiều đơn vị truyền thông và nhóm tác giả đã khởi kiện các công ty công nghệ lớn, cho rằng dữ liệu bản quyền của họ bị khai thác để dạy cho AI tạo ra nội dung mới.

Trong một vụ điển hình, Ziff Davis - công ty sở hữu các ấn phẩm như PCMag và CNET, đã đâm đơn kiện OpenAI tại tòa án liên bang Delaware với cáo buộc vi phạm bản quyền khi sử dụng các ấn phẩm của họ để đào tạo mô hình ngôn ngữ, trong đó Microsoft là nhà đầu tư của OpenAI bị cáo buộc hỗ trợ cho hoạt động này.

Các nguyên đơn cho rằng việc khai thác tài sản trí tuệ của họ "cố ý và không xin phép", gây thiệt hại nền tảng cho công việc biên tập và xuất bản của họ.

Không chỉ riêng Ziff Davis, nhiều tờ báo lớn khác như The New York Times, MediaNews Group và Tribune Publishing cũng kiện OpenAI và Microsoft tại New York với cáo buộc tương tự. Một thẩm phán đã cho phép phần lớn vụ kiện tiếp tục tiến trình tố tụng, tuy bác bỏ một số yêu cầu cụ thể.

Tại một góc độ khác, một vụ kiện tập thể chống lại Công ty Anthropic, nhà phát triển chatbot Claude đã dẫn đến một thỏa thuận bản quyền rất đáng chú ý, khi Anthropic đồng ý trả khoảng 1,5 tỉ USD để bồi thường cho các tác giả bị ảnh hưởng, đánh dấu một trong những khoản bồi thường bản quyền lớn nhất liên quan AI đến nay.

Ngoài tính pháp lý, các nhóm như Authors Guild (Hội Tác giả Mỹ) cũng nêu vấn đề về việc AI "sao chép" sách từ các trang web phân phối bất hợp pháp mà không có kiểm soát, khiến tác giả và nhà xuất bản mất quyền kiểm soát về việc sử dụng tác phẩm của họ.

Hội này đã vận động các biện pháp pháp lý để buộc các công ty AI phải chuyển sang mô hình cấp phép rõ ràng thay vì dựa vào sử dụng hợp lý theo luật hiện hành.

Các nhà xuất bản ảo lừa tác giả bằng hình ảnh AI

Bên cạnh tranh cãi bản quyền, năm 2025 còn xuất hiện một làn sóng chiêu trò lừa đảo nhắm vào tác giả mới, khai thác sự tin tưởng của họ đối với các nhà xuất bản trực tuyến.

Hàng loạt trang web được tin là "nhà xuất bản ảo" sử dụng AI để tạo ra hình ảnh nhân sự, văn phòng ảo và hồ sơ giả mạo nhằm lôi kéo các tác giả gửi bản thảo hoặc trả phí để được in ấn, quảng bá.

Trong đó có "Melbourne Book Publisher", một trang web mạo danh gợi liên tưởng đến nhà xuất bản uy tín Melbourne Books của Úc, được xác định là một mắt xích trong mạng lưới lừa đảo xuyên quốc gia có hoạt động tại Úc, Anh và New Zealand.

Các đối tượng lừa đảo này sử dụng ảnh chân dung do AI tạo, trang web nhái theo mẫu của đơn vị thực và mô tả hoạt động hấp dẫn để thuyết phục các nhà văn ký hợp đồng và trả tiền.

Một nạn nhân cho biết cô đã mất gần 90 USD sau khi tin tưởng một "nhà xuất bản" AI hứa sẽ xuất bản tác phẩm của mình, chỉ để thấy những phần mô tả nhân sự và testimonial bị xóa khỏi website sau khi báo chí điều tra tiếp cận.

Dù số tiền có thể không lớn, nhưng sự việc cảnh báo nguy cơ mất mát không chỉ về kinh tế mà còn đối với quyền kiểm soát nội dung sáng tạo và uy tín cá nhân.

Theo The Guardian, một số đầu sách bị tố nhái nhân vật, trùng ý tưởng, hoặc chứa thông tin thiếu kiểm chứng. Hiện tượng này làm lo ngại về "bão rác" trên thị trường sách, hạ thấp tiêu chuẩn chất lượng và che khuất tác phẩm thực sự có giá trị.

Với chi phí sản xuất thấp và tốc độ xuất bản nhanh, sách AI có thể chiếm diện tích lớn trên các kệ số, gây bất lợi cho tác giả độc lập, những người vốn phải đầu tư thời gian, công sức để xây dựng tác phẩm. Nhiều độc giả cũng phản ánh rằng sách do AI thường nông, thiếu chiều sâu và cảm xúc.

Các tổ chức đại diện tác giả như Authors Guild (Mỹ) đã tích cực vận động cho quyền lợi người viết: yêu cầu minh bạch nguồn dữ liệu, cơ chế cấp phép rõ ràng và, nếu cần, bồi thường cho việc sử dụng tác phẩm trong huấn luyện AI.

Các thỏa thuận như với Anthropic làm nổi bật khả năng các tác giả nhận được bồi thường nhưng cũng đặt ra câu hỏi về quy mô và công bằng của các khoản tiền này.

Song song đó, nhiều tác giả và nhà xuất bản nhỏ kêu gọi lập khung pháp lý chặt hơn, nhằm ngăn việc thu thập dữ liệu bản quyền một cách đại trà và bảo đảm lợi ích cho người sáng tạo.

AI không có ham muốn như con người

Trò chuyện với độc giả Việt Nam, Rie Qudan - nữ nhà văn trẻ Nhật Bản từng thắng giải thưởng lớn nhờ tác phẩm có sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) - nói AI chưa thể thay thế được nhà văn, bởi nó không có ham muốn được viết và được công nhận như nhà văn.