Đằng sau những con số ấn tượng về ứng viên giáo sư, phó giáo sư là bức tranh nhiều gam màu về hệ thống giáo dục đại học và đội ngũ học thuật của Việt Nam. Tuy nhiên cũng có những câu hỏi cần đặt ra là sự tăng trưởng này phản ánh điều gì về hệ thống giáo dục đại học, và liệu chất lượng có đang song hành cùng số lượng.

Tăng 26 ứng viên giáo sư, 234 ứng viên phó giáo sư

So với năm 2024, số lượng ứng viên giáo sư tăng từ 63 lên 89 người; phó giáo sư tăng từ 610 lên 844 người. Tức là chỉ trong một năm, Việt Nam có thêm 26 ứng viên giáo sư và 234 ứng viên phó giáo sư.

Danh sách ứng viên năm nay cho thấy các ngành kinh tế, y học, công nghệ kỹ thuật tiếp tục dẫn đầu về số lượng ứng viên. Cụ thể: ngành kinh tế 153 ứng viên (11 giáo sư, 142 phó giáo sư); ngành y học: 124 ứng viên (15 giáo sư, 109 phó giáo sư).

Việc bổ sung đội ngũ học hàm là nhu cầu thực tế để phát triển năng lực đào tạo sau đại học, hướng dẫn nghiên cứu sinh, và đảm bảo vai trò học thuật dẫn dắt trong các ngành mũi nhọn.

Thực tế cho thấy nhiều trường đại học, đặc biệt trong khối kỹ thuật, công nghệ, y dược,… đang tích cực tạo điều kiện cho giảng viên nâng chuẩn để đáp ứng yêu cầu mở ngành, đào tạo sau đại học và hội nhập quốc tế.

Ngược lại, một số ngành thuộc khối khoa học xã hội và nhân văn lại cho thấy số ứng viên vẫn ít ỏi. Ngành văn học chỉ có duy nhất 1 ứng viên phó giáo sư. Ngành sử học - khảo cổ học - dân tộc học chỉ có 6 ứng viên, và nhiều ngành có ứng viên "trắng" ứng viên giáo sư.

Đặc biệt các trường đại học hiện đang chịu áp lực lớn về chuẩn kiểm định chất lượng, trong đó học hàm giáo sư, phó giáo sư là một trong những tiêu chí then chốt để được công nhận trường đạt chuẩn quốc tế.

Lo ngại liêm chính khoa học

Ngay sau khi danh sách ứng viên được hội đồng giáo sư cơ sở đề nghị xét công nhận đạt tiêu chuẩn chức danh giáo sư, phó giáo sư năm 2025, khá nhiều đơn thư phản ánh không ít ứng viên "vi phạm liêm chính", những "siêu nhân " công bố quốc tế với số lượng rất khủng… đã được gửi đi khắp nơi.

Trước đó, giai đoạn hội đồng giáo sư cơ sở xét chọn ứng viên, hàng loạt đơn thư phản ánh về chất lượng ứng viên, trong đó có những người từng bị loại 1 - 2 lần trong những mùa xét công nhận học hàm trước.

Điều khiến không ít người trong giới học thuật băn khoăn là một số ứng viên từng bị từ chối công nhận đạt chuẩn trong những năm trước do bị tố cáo vi phạm liêm chính khoa học như đạo văn, trích dẫn không minh bạch, công bố khoa học không đủ chất lượng… năm nay lại tiếp tục được các hội đồng giáo sư cơ sở đề nghị xét công nhận.

Về mặt quy trình, pháp luật hiện hành không cấm ứng viên nộp lại hồ sơ sau khi bị loại. Tuy nhiên việc không có cơ chế xử lý dứt điểm các vi phạm cũ hoặc đánh giá lại nghiêm túc trước khi đưa vào danh sách đề nghị có thể dẫn đến những hệ lụy về uy tín của cả hệ thống xét duyệt.

Cần khẳng định liêm chính học thuật không phải chỉ là yêu cầu hình thức, mà là nền tảng đạo đức của người làm khoa học. Một hệ thống đánh giá chức danh khoa học mà chỉ xét về mặt "đủ tiêu chí" nhưng bỏ qua yếu tố đạo đức nghề nghiệp thì rất dễ rơi vào tình trạng "đạt chuẩn về giấy tờ, nhưng thiếu chuẩn về giá trị".

Đây là hồi chuông cảnh báo cho cả các hội đồng giáo sư ngành, liên ngành và đặc biệt là Hội đồng Giáo sư Nhà nước, trong việc tăng cường rà soát, đánh giá lại lịch sử ứng viên một cách nghiêm túc, thay vì để mặc cơ chế "nộp lại là được xét lại", bất chấp những hồ sơ từng gây tranh cãi.

Chất lượng ứng viên luôn là yếu tố cốt lõi

Số lượng ứng viên giáo sư, phó giáo sư năm 2025 tăng mạnh là tín hiệu tích cực, phản ánh nỗ lực nâng chuẩn đội ngũ giảng viên. Tuy nhiên điều xã hội quan tâm không chỉ là bao nhiêu người được công nhận, mà là bao nhiêu người thực sự xứng đáng.

Chức danh giáo sư, phó giáo sư không thể trở thành phần thưởng hay hình thức, mà phải là kết quả của quá trình học thuật trung thực, nghiêm túc và bền bỉ. Nếu xét duyệt dễ dãi, không minh bạch, nguy cơ "lạm phát học hàm" sẽ làm suy giảm uy tín và niềm tin vào giáo dục đại học.

Đạt chuẩn giáo sư, phó giáo sư không chỉ là số lượng bài báo, giờ giảng hay hướng dẫn luận văn, mà còn là năng lực nghiên cứu độc lập, ảnh hưởng học thuật và khả năng dẫn dắt đội ngũ.

Việc tăng số ứng viên cũng cho thấy khát vọng phát triển học thuật. Nhưng để hiện thực hóa khát vọng đó, cần tầm nhìn dài hạn, là sự đầu tư vào con người, khuyến khích nghiên cứu nghiêm túc và xây dựng văn hóa học thuật bền vững. Chức danh học hàm chỉ là điểm khởi đầu, không phải đích đến.

Một hệ thống học thuật lành mạnh không chỉ cần nhiều người đạt danh hiệu, mà cần đúng người, đủ năng lực, đủ cam kết. Khi đó, học hàm mới thật sự là biểu tượng tri thức, không chỉ trên giấy tờ, mà trong thực tiễn nghiên cứu và giảng dạy.

Lùm xùm vụ lập hội đồng giáo sư cơ sở ở Trường đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch

Hiệu trưởng Trường đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch đã 2 lần gửi công văn khẩn đến Hội đồng giáo sư Nhà nước cùng Bộ Giáo dục và Đào tạo xin ý kiến về cách thức triển khai và kết quả xét chọn, thành lập hội đồng giáo sư cơ sở năm 2025.