Tuy nhiên, câu hỏi quan trọng hơn là: điều gì xảy ra khi một cá nhân hay doanh nghiệp bị trừng phạt quá lâu mà không có con đường quay lại.

Thử nghiệm hơn 1 thập kỷ

Văn bản chỉ đạo chiến lược ban hành cuối tháng 3-2025 của Văn phòng Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc và Văn phòng Quốc vụ viện đánh dấu rõ ràng bước thay đổi của hệ thống tín nhiệm xã hội. Theo đó, quốc gia tỉ dân này đang điều chỉnh hướng đi của SCS, thu hẹp phạm vi đánh giá, yêu cầu căn cứ pháp lý rõ ràng và chính thức đưa cơ chế phục hồi tín nhiệm vào vận hành.

Để hiểu vì sao khái niệm phục hồi tín nhiệm trở thành trung tâm cải cách năm 2025, cần nhìn lại giai đoạn thử nghiệm hệ thống tín nhiệm xã hội kéo dài hơn một thập kỷ trước đó.

Từ khoảng 2009 đến 2018, nhiều địa phương Trung Quốc triển khai mô hình chấm điểm cá nhân dựa trên hành vi đời sống thường nhật, từ tuân thủ giao thông, trật tự công cộng đến các chuẩn mực xã hội khó định lượng. Một số mô hình sử dụng thang điểm (thường 1.000 điểm) hoặc xếp hạng A-D, gắn với ưu đãi hoặc hạn chế trong tiếp cận dịch vụ công.

Theo Ủy ban đánh giá an ninh và kinh tế Mỹ - Trung, đến năm 2022, khoảng 80% tỉnh, khu tự trị và thành phố từng triển khai một dạng thí điểm như vậy, nhưng không có mô hình thống nhất toàn quốc.

Trong khi một số địa phương coi đây là công cụ quản lý nhanh, chính sự phân mảnh này lại làm lộ ra một vấn đề mang tính hệ thống: cùng một hành vi, nhưng hệ quả tín nhiệm có thể khác nhau đáng kể tùy địa phương.

Các báo cáo quốc tế, trong đó có tạp chí khoa học được bình duyệt The China Review, chỉ ra rằng nhiều biện pháp trừng phạt tín nhiệm ở cấp cơ sở thiếu căn cứ pháp lý rõ ràng, phạm vi điều chỉnh quá rộng và thời gian kéo dài vượt mức cần thiết.

Thay vì khuyến khích tuân thủ pháp luật, trong không ít trường hợp, hệ thống tín nhiệm xã hội lại khiến các cá nhân và doanh nghiệp vi phạm rơi vào trạng thái mắc kẹt kéo dài, gần như không có con đường quay lại đời sống kinh tế - xã hội bình thường.

Vấn đề của các mô hình cũ không nằm ở việc có ghi nhận vi phạm hay không, mà ở chỗ các hồ sơ mất tín nhiệm bất lợi bị giữ lại quá lâu. Với thời gian lưu trữ phổ biến từ 2 đến 5 năm, nhiều cá nhân và doanh nghiệp sau khi khắc phục sai phạm vẫn tiếp tục bị hạn chế tiếp cận tín dụng, dịch vụ công hoặc cơ hội tham gia hoạt động thị trường.

"Nếu một người không có ý đồ xấu, chỉ vi phạm do gặp khó khăn khách quan và đã kịp thời khắc phục, việc tiếp tục coi họ là người mất tín nhiệm là không thể chấp nhận được", Giám đốc Trung tâm nghiên cứu pháp chế tín nhiệm thuộc Đại học Sư phạm thủ đô Thạch Tân Trung từng nhận định với trang CCTV News.

Các nhà nghiên cứu mô tả đây là một nghịch lý chính sách, khi công cụ được thiết kế để thúc đẩy tuân thủ lại vô tình làm suy yếu chính động lực tuân thủ pháp luật.

Nhận ra bất cập và phục hồi tín nhiệm

Chính quyền Trung Quốc đã nhận ra các bất cập và tiến hành điều chỉnh. Theo văn kiện công bố tháng 3-2025 đề cập ở trên, chỉ những hành vi vi phạm thuộc phạm vi tín nhiệm đã được pháp luật xác định mới bị lưu trữ, mọi hành vi cá nhân không liên quan đến vi phạm pháp luật, cũng như dữ liệu đời tư, đều bị nghiêm cấm đưa vào hệ thống.

So với giai đoạn thí điểm trước đây, việc lập danh sách và áp dụng các biện pháp hạn chế chỉ được thực hiện khi có cơ sở từ luật, nghị định hoặc văn bản quy phạm hợp pháp, đồng thời phải tuân theo cơ chế có vào - có ra, thay vì kéo dài một cách tùy nghi.

Cùng với đó, các mô hình xếp hạng và trừ điểm tổng hợp ở cấp địa phương không còn được khuyến khích duy trì. Những điều chỉnh này nhằm đưa hệ thống tín nhiệm trở lại một khuôn khổ pháp lý thống nhất, khắc phục tình trạng mỗi địa phương áp dụng tiêu chí khác nhau khiến phạm vi đánh giá bị mở rộng vượt khỏi nền tảng pháp luật.

Điểm thay đổi đáng chú ý nhất trong năm 2025 là việc phục hồi tín nhiệm lần đầu tiên được đưa vào hệ thống tín nhiệm xã hội như một cơ chế chính thức và áp dụng thống nhất trên toàn quốc.

Văn kiện trung ương nêu rõ khi cá nhân hoặc doanh nghiệp đã chủ động khắc phục vi phạm, hoàn thành đầy đủ nghĩa vụ pháp lý và đáp ứng các điều kiện theo quy định, cơ quan quản lý phải chấm dứt việc công bố thông tin tín nhiệm bất lợi, đưa chủ thể ra khỏi các danh sách hạn chế liên quan và dỡ bỏ các biện pháp hạn chế tương ứng.

Toàn bộ quá trình này được thực hiện thông qua kênh phục hồi tín nhiệm thống nhất, với thủ tục, thời hạn và trách nhiệm rõ ràng của từng cơ quan, thay vì phụ thuộc vào quyết định tùy nghi của từng địa phương như trước đây.

Định hướng này tiếp tục được cụ thể hóa trong chính sách tín dụng cá nhân của Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc cuối năm 2025, cho phép phục hồi tín nhiệm một lần đối với các vi phạm nhỏ nếu người vay chủ động khắc phục và hoàn trả theo nghĩa vụ.

Giám đốc Trung tâm nghiên cứu tín nhiệm Trung Quốc thuộc Đại học Bắc Kinh Chương Chính đánh giá cơ chế phục hồi tín nhiệm là một bước tiến chất lượng của hệ thống tín nhiệm xã hội.

Ông nhấn mạnh rằng phục hồi tín nhiệm không đồng nghĩa với việc xóa sạch hành vi vi phạm mà là một quá trình pháp lý có kiểm soát, giúp cá nhân và doanh nghiệp bị lưu hồ sơ từng bước quay lại trạng thái bình thường, qua đó tránh tâm lý buông xuôi không màng khắc phục, hay còn gọi là hiệu ứng cửa sổ vỡ.

Hệ thống tín nhiệm xã hội trong vận hành kinh tế

Theo logic hoạch định chính sách của Bắc Kinh, hệ thống tín nhiệm xã hội trong giai đoạn hiện nay được định vị chủ yếu như một công cụ hạ tầng phục vụ vận hành thị trường, thay vì một cơ chế chấm điểm hay phán xét hành vi xã hội của công dân.

Thay vì can thiệp rộng vào hành vi xã hội, hệ thống này tập trung vào các lĩnh vực có tác động trực tiếp đến rủi ro và kỷ luật thị trường, vốn cũng là những điểm nghẽn kéo dài của nền kinh tế Trung Quốc, bao gồm tài chính - tín dụng, hoạt động doanh nghiệp, thi hành phán quyết tư pháp và quản lý hành chính.

Mục tiêu là xử lý các vấn đề mang tính hệ thống, bao gồm gian lận hợp đồng, tình trạng chây ì thi hành án và sự thiếu vắng một cơ sở dữ liệu tín nhiệm thống nhất trên phạm vi toàn quốc.

Báo cáo từ Ủy ban cải cách và phát triển quốc gia Trung Quốc cho biết tính đến tháng 2-2025, cổng chia sẻ thông tin tín nhiệm quốc gia đã tích hợp hơn 80,7 tỉ bản ghi, bao phủ khoảng 180 triệu chủ thể kinh doanh, dữ liệu này đồng thời được kết nối trực tiếp với các hệ thống tài chính nhằm hỗ trợ thẩm định và phân bổ vốn.

Cùng giai đoạn, các tổ chức tài chính ở nước này đã giải ngân 37.300 tỉ nhân dân tệ (khoảng 5.200 tỉ USD) dựa trên dữ liệu thẩm định từ SCS, trong đó có 9.400 tỉ nhân dân tệ (khoảng 1.300 tỉ USD) dành cho tín dụng tín chấp.

Cách tiếp cận này phản ánh nỗ lực định hình hệ thống tín nhiệm xã hội của Trung Quốc năm 2025 như một hệ thống quản lý rủi ro thị trường dựa trên dữ liệu, thay vì là một mô hình chấm điểm công dân theo định nghĩa thường được nhắc tới trong các tranh luận trước đây.

Trung Quốc công bố hướng dẫn xây dựng hệ thống chấm điểm công dân

TTO - Trung Quốc công bố hướng dẫn phát triển hệ thống chấm điểm công dân, nhằm mục đích xây dựng uy tín của doanh nghiệp và cá nhân giữa nghi ngại xâm phạm quyền riêng tư.