Với ước tính thiệt hại hơn 3.000 tỉ đồng, nhiều tỉ phú tôm hùm bỗng chốc trắng tay.

Nếu ai từng đến vịnh Xuân Đài, từng chứng kiến một "thành phố sáng rực ánh đèn nổi trên mặt nước", sẽ khó tưởng tượng được cảnh tượng sau bão lũ: bè nuôi vỡ nát từng mảnh, phía dưới mặt nước phẳng lặng là hàng chục ngàn lồng tôm hùm đang chết rục.

Và câu chuyện làm sao để vực dậy và phát triển bền vững nghề nuôi tôm hùm nơi đây đang là câu hỏi cấp thiết.

Vớt vát sau lũ, vịnh tỉ phú sửa sang vụ mới

Mấy trăm năm qua, những ngư dân Sông Cầu dựa vào biển, kiếm sống từ biển nhưng chỉ đủ đắp đổi qua ngày, đa số vất vả, cho tới khi họ tìm ra cách nuôi tôm hùm. Khoảng 30 năm trở lại đây, kể từ lúc những con tôm hùm đầu tiên được thả nuôi dưới vịnh Xuân Đài, nghề nuôi tôm hùm Sông Cầu phát triển mạnh mẽ và trở thành ngành kinh tế chính của cả vùng.

Hàng ngàn tỉ đồng nghề nuôi mang lại mỗi năm đã lột xác làng biển nghèo nàn, đưa hàng trăm ngư dân trở thành tỉ phú chỉ sau vài vụ. Một ngư dân lâu năm lăn lộn cùng tôm hùm bảo rằng ở phường Sông Cầu (thị xã Sông Cầu cũ) có phòng giao dịch của tất cả các ngân hàng, dù đây chỉ là một đô thị rất nhỏ, là bởi sức hút ngàn tỉ từ tôm hùm.

Trên bãi đất cuối đường Lê Lợi, phường Sông Cầu, nơi nhìn thẳng ra vịnh Xuân Đài, gần chục chiếc xe lạnh nổ máy sẵn chờ mua tôm chở đi giao cho mối lái. Dưới bến nước, những chiếc thuyền nườm nượp ra vào chở theo những giỏ lớn chất đầy tôm hùm đang nhảy lách tách. Những lồng tôm may mắn sống sót sau trận lũ lịch sử được người nuôi khẩn trương thu hoạch, bán gỡ gạc để trả nợ giống, thức ăn và gầy vốn nuôi vụ mới.

Ngồi phân loại tôm bị đứt râu, đỏ đầu, anh Cao Quý (37 tuổi, trú xã Tuy An Đông) nói số tôm này đã nhiễm nước ngọt, trước sau cũng chết nên phải thu hoạch sớm. Tỉ phú tôm hùm này chưa dứt cơn đau đầu bởi hơn một nửa trong số 140 lồng tôm bị chết trong lũ (mất hơn 2 tỉ đồng), số còn lại cứ chết lai rai, không thể giữ lại. Điều an ủi duy nhất lúc này là giá tôm đang nhích lên, thương lái thu tại bến gần 1 triệu đồng/kg, bà con gỡ gạc được chút vốn cho vụ sau.

Đứng cầm sổ ghi số cân từng lồng tôm trước khi chất lên xe lạnh, thương lái Nguyễn Thị Xuân (41 tuổi) bảo ngay sau khi đóng thùng, xe chở 2 tấn tôm sẽ chạy cấp tốc trong vòng 24 giờ để kịp giao cho bạn hàng Trung Quốc bên kia biên giới. Những con tôm được lựa chọn kỹ, đảm bảo đều đủ râu càng, kích cỡ đồng đều, còn sung sức để sống tốt trong bể nuôi chờ ngày lên bàn thực khách.

Theo thương lái này, tôm hùm được phân phối cả trong và ngoài nước, nhưng chủ yếu là cung cấp cho thị trường Trung Quốc bởi sức mua mạnh.

Nuôi tôm hùm vẫn là sự lựa chọn số 1

Ngồi dõi theo đội thợ đang đóng bè nuôi từ những khối gỗ mới vuông vức tại bãi triều thôn Phú Mỹ (phường Sông Cầu), ngư dân Nguyễn Văn Minh (53 tuổi) bảo khó khăn cỡ nào rồi bà con cũng không bỏ được con tôm hùm.

Bão 13 vừa quét qua, lũ dữ lại ập xuống, hai chiếc bè tôm và con tàu của ông Minh trôi dạt, coi như mất trắng mấy tỉ đồng. Vét hết tiền tiết kiệm dành dụm, ông kêu thợ đóng lại một chiếc bè, sắm sửa lồng lưới tiếp tục kéo ra vịnh thả nuôi vụ mới.

"Làm lại cái bè trước, còn con giống và thức ăn từ từ tính tiếp. Bây giờ không nuôi tôm hùm biết nuôi cái gì? Cá mú, ốc hương... tui nuôi qua cả rồi, cũng trầy trật lắm, mà cái lợi mang lại không bằng con tôm hùm được!" - ông Minh khẳng định.

Đứng nghe ông Minh nói, ngư dân tên Lắm, trú thôn Phú Mỹ, nói kiểu gì cũng không thể dứt khỏi con tôm hùm dù hơn 100 lồng tôm của ông bị chết hơn quá nửa. 

Ở trong nhà, vợ chồng con gái ông Lắm ngồi tiu nghỉu bởi toàn bộ 150 lồng tôm chết sạch sẽ. Hơn 2 tỉ đồng của đôi vợ chồng trẻ 4 năm dành dụm tích cóp mất trắng.

Theo đuổi con tôm hùm gần 20 năm qua, ông Lắm bảo nghề nuôi này đang phát triển quá nóng. Không chỉ dân địa phương, người dân những nơi khác cũng kéo bè về đây thả nuôi tôm hùm. "Sau bão lũ tôm hùm chết, chủ bè chán nản tới mức chẳng thèm vớt lên, cứ để tiền tỉ mục rữa dần dưới đáy vịnh" - ông Lắm nói.

Ông Lắm đúc kết dù mang lại lợi nhuận lớn, nghề nuôi tôm hùm cũng hết sức rủi ro bởi giống này khá mẫn cảm với thời tiết. Không phải đến cơn lũ này tôm mới lăn ra chết mà việc này xảy ra khá thường xuyên khi con tôm gặp mưa lũ, lúc nhiệt độ nước biển thay đổi đột ngột hay khi có dịch bệnh.

Ông Lắm bảo sau đợt này phải tính toán lại thời điểm thả nuôi, có thể ông sẽ canh thả từ tháng 11 và thu hoạch sớm vào tháng 8, tháng 9 năm sau để tránh mùa mưa lũ. Dù biết rằng thu hoạch sớm thì lợi nhuận ít hơn và mùa cuối năm mới là cao điểm tiêu thụ tôm hùm.

"Lũ vừa rồi nước ngọt từ sông Kỳ Lộ đổ ào ạt vào xâm chiếm vịnh sâu xuống 4 - 5 sải tay, không con tôm con cá nào sống nổi. Đôi người kịp chặt dây, dìm lồng tôm xuống sâu dưới đáy bùn còn chút nước mặn nên ít chết hơn người khác" - ông Lắm nói.

Ngư dân này cho rằng để không lặp lại thảm họa đối với nghề nuôi tôm hùm, cần có giải pháp điều tiết lũ từ sông Kỳ Lộ. Đó là xây dựng hồ đập, giữ bớt nước lũ và xả chậm ra cửa biển để nước ngọt không xâm chiếm vịnh biển quá nhanh, gây sốc làm tôm chết hàng loạt.

Quy hoạch vùng nuôi, dẹp lồng bè tự phát

Ông Võ Ngọc Thạch, Chủ tịch UBND phường Sông Cầu, cho biết đợt lũ vừa qua gây thiệt hại đặc biệt nặng nề cho nuôi trồng thủy sản địa phương. Riêng phường này có hơn 61,9ha ao đìa bị hư hại, hệ thống lồng bè gần như bị quét sạch. Khoảng 95% số lượng bị cuốn trôi, tương đương 77.740 lồng, hơn 553.000m³ thể tích nuôi và khoảng 20,7 triệu con tôm hùm, gây thiệt hại hàng ngàn tỉ đồng.

Từ thực tế này, ông Thạch kiến nghị sớm triển khai các chính sách khoanh nợ, giãn nợ, xóa nợ và cho vay lại để giúp người dân khôi phục sản xuất, đặc biệt là nhóm hộ vay vốn nuôi trồng thủy sản.

Ở góc độ chuyên môn, ông Đào Quang Minh, Chi cục trưởng Chi cục Thủy sản và Biển đảo (Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Đắk Lắk), nói ngành thủy sản chịu "thiệt hại kép" do bão lũ. "Đợt lũ lụt kèm bão lần này vô cùng lớn.

Trận lũ vừa qua vượt quá mọi tính toán, lượng nước đổ về quá lớn khiến các vùng nuôi trồng thủy sản, trong đó có tôm hùm, bị ngập ngọt, tôm chết ngộp hàng loạt, thiệt hại rất nặng nề" - ông Minh nói.

Theo ông, tỉnh này cũng đang hoàn thiện thống kê thiệt hại để đề xuất hỗ trợ người nuôi theo quy định. Đồng thời kiến nghị Ngân hàng Nhà nước cơ cấu lại nợ, xem xét miễn giảm lãi và cho vay mới để người dân tái sản xuất.

Trước thách thức trên, tỉnh này đang quy hoạch lại vùng nuôi theo đề án tổng thể phát triển ngành nuôi trồng thủy sản trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến 2030. Dù vậy, ông Minh cho rằng khi lượng nước ngọt từ các con sông đổ về quá lớn, dù ở trong hay ngoài vùng quy hoạch thì ngành thủy sản đều bị ảnh hưởng nặng.

"Nuôi trồng thủy sản biển, đặc biệt là tôm hùm, khác với nuôi nước ngọt hay các ngành có thể né tránh bão lũ. Các vùng biển nuôi đã khai thác tối đa, trong khi lượng nước ngọt đổ về đột ngột khiến không con tôm cá nào sống nổi", ông Minh thẳng thắn nói và cho rằng việc phòng tránh hoàn toàn các sự cố như lần này rất khó.

Theo UBND tỉnh Đắk Lắk, tổng thể tích lồng bè hiện ước đạt 2.557.586m³, gồm 10.766 lồng ươm tôm hùm, 166.168 lồng nuôi tôm hùm, 9.057 lồng nuôi cá biển và 45 lồng nuôi các loại cá khác. Chủ yếu phân bố tại đầm Cù Mông, vịnh Xuân Đài, vịnh Vũng Rô.

Phần lớn hoạt động nuôi trồng diễn ra tự phát, chưa tuân thủ quy hoạch hoặc không có giấy phép, dẫn đến ô nhiễm môi trường nước, khó quản lý dịch bệnh, con giống và sản phẩm sau thu hoạch.

Ông Nguyễn Thiên Văn, Phó chủ tịch UBND tỉnh Đắk Lắk, yêu cầu các xã phường sau khi khắc phục hậu quả thiên tai, tuyệt đối không để phát sinh thêm lồng bè ngoài quy hoạch, đặc biệt tại các vùng trọng điểm. Đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao ý thức người dân trong bảo vệ môi trường biển và hỗ trợ bà con chuyển đổi ngành nghề, hướng sản xuất phù hợp và hiệu quả hơn.

Tiến sĩ Võ Sĩ Tuấn (nguyên Viện trưởng Viện Hải dương học):

Quy hoạch và kiểm soát vùng nuôi trồng

Gần như không có giải pháp cấp thời nào có thể xử lý tình trạng tôm hùm chết do mưa lũ, mà cần có giải pháp mang tính tổng thể và lâu dài để giảm thiểu rủi ro.

Trong đó tập trung quy hoạch và kiểm soát tốt vùng nuôi trồng, khuyến khích và tạo điều kiện cho ngư dân nuôi theo hướng công nghiệp, đầu tư bài bản, hạn chế nuôi trồng tự phát và mua bảo hiểm rủi ro.

Việc này hết sức quan trọng, bởi trong thiên tai hay thảm họa, bảo hiểm sẽ hỗ trợ người dân rất nhiều để tạo nguồn lực khắc phục hậu quả, vực dậy sản xuất.

Điều này là cần thiết đối với tất cả các nghề nuôi trồng thủy sản hiện nay, không riêng nghề nuôi tôm hùm.

Ông Nguyễn Thiên Văn (Phó chủ tịch UBND tỉnh Đắk Lắk):

Xem xét lại quy hoạch vùng nuôi tôm hùm

Tỉnh đã đề nghị các ngân hàng giãn, hoãn nợ, cho vay mới để tạo vốn khôi phục sản xuất, đồng thời triển khai hỗ trợ theo nghị định 09 cho trường hợp đủ điều kiện.

Ông Nguyễn Thiên Văn

Sau bão số 13 và trận lũ lịch sử, ngành nuôi trồng thủy sản, đặc biệt là tôm hùm, thiệt hại rất nặng.

Nhiều vùng nuôi bị cuốn trôi hoàn toàn, người dân trắng tay chỉ sau một đêm và hiện không thể phục hồi ngay vì phụ thuộc vòng đời con giống và thời điểm thị trường.

Khó khăn lớn nhất hiện nay là nhiều vùng nuôi tôm hùm chưa nằm trong quy hoạch, khiến việc áp dụng chính sách hỗ trợ còn hạn chế.

Tỉnh đã nhiều lần vận động người dân nuôi trong vùng quy hoạch, nhưng việc tuân thủ chưa nghiêm, khiến phần lớn diện tích không đủ điều kiện nhận hỗ trợ.

Do đó, thiệt hại của bà con là rất lớn, nhưng chính sách hỗ trợ theo nghị định 09 lại ràng buộc theo vùng quy hoạch.

Về định hướng lâu dài, tôi cho rằng cần xem xét lại quy hoạch vùng nuôi gắn với giải pháp bảo vệ và ứng phó thiên tai. Tỉnh cũng khuyến khích người dân đổi mới vật liệu lồng bè để tăng sức chống chịu, bởi thực tế nhiều mô hình dùng vật liệu mới đã trụ vững qua bão dù chi phí cao hơn.

Chuyển đổi vật liệu nuôi biển là yêu cầu cấp thiết

Trao đổi với Tuổi Trẻ, ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư, cho biết cục đã đề nghị Sở Nông nghiệp và Môi trường các tỉnh miền Trung tổng hợp nhu cầu về giống thủy sản, thức ăn thủy sản, sản phẩm xử lý môi trường nuôi trồng thủy sản để khôi phục sản xuất sau mưa lũ.

Đồng thời tập trung vệ sinh môi trường, sửa chữa cải tạo ao hồ, lồng bè và chuẩn bị con giống, vật tư để thả giống khôi phục sản xuất ngay khi điều kiện cho phép.

Theo ông Luân, cục cũng đề nghị các địa phương có cơ sở sản xuất giống thủy sản, thức ăn thủy sản đánh giá, thống kê nhu cầu và khả năng cung ứng các loại giống thủy sản, thức ăn thủy sản, sản phẩm xử lý môi trường nuôi trồng thủy sản phục vụ nuôi biển, nuôi hồ chứa những tháng cuối năm 2025 để kịp thời cung ứng phục vụ khôi phục sản xuất thủy sản sau thiên tai do bão lũ, mưa lớn.

Đồng thời vận động kết nối các cơ sở sản xuất giống, thức ăn, sản phẩm xử lý môi trường nuôi trồng thủy sản nhằm cung ứng hoặc hỗ trợ con giống, vật tư nuôi trồng thủy sản để khôi phục sản xuất tại các vùng bị thiệt hại do thiên tai gây ra.

Trước tình hình thiên tai ngày càng cực đoan, ông Luân đề nghị các địa phương đánh giá lại các vùng nuôi bị ảnh hưởng để rút kinh nghiệm trong chỉ đạo sản xuất; đồng thời khuyến cáo người dân điều chỉnh cơ cấu mùa vụ, lựa chọn loài nuôi, thời điểm thả giống và thu hoạch phù hợp để giảm rủi ro trong mùa mưa bão.

Cùng với đó, chính quyền địa phương cần khuyến khích bà con áp dụng các mô hình nuôi tiết kiệm chi phí, thân thiện môi trường nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế cho người nuôi.

Ông Luân nhấn mạnh việc chuyển đổi vật liệu nuôi biển là yêu cầu cấp thiết. "Ngoài việc cơ cấu vùng nuôi và đối tượng nuôi phù hợp thì cần tính toán sử dụng vật liệu nuôi có khả năng chịu sóng gió, bão" - ông Luân nói và cho biết tại Khánh Hòa cũng đã có những mô hình sử dụng vật liệu thân thiện với môi trường, trong đó có vật liệu HDPE đã cho thấy hiệu quả rõ rệt, có thể chịu đựng sóng gió bão tốt, vật liệu bền, giảm tác động tới môi trường.

"Các địa phương cần tuyên truyền, khuyến khích người dân hoặc tốt nhất là có cơ chế chính sách để bà con mạnh dạn chuyển đổi vật liệu nuôi truyền thống sang vật liệu nuôi bền vững, thân thiện với môi trường và chịu được sóng gió" - ông Luân nói thêm.

PGS.TS Nguyễn Hữu Dũng, Chủ tịch Hiệp hội Nuôi biển Việt Nam, cũng cho rằng các tỉnh Nam Trung Bộ vẫn chủ yếu nuôi biển bằng lồng bè truyền thống với mật độ dày, làm tăng rủi ro khi có thiên tai và ảnh hưởng đến môi trường.

"Đây là thời điểm phù hợp để địa phương quy hoạch lại vùng nuôi, ban hành quy định về lồng nuôi tôm hùm, mật độ nuôi, đồng thời giao lại mặt nước để người dân có cơ sở đầu tư dài hạn các thiết bị, lồng, bè... chống chọi được với bão", ông Dũng nói.

Tôm hùm Việt Nam trước thách thức từ lũ lụt và quy định mới xuất khẩu

Dù xuất khẩu tôm hùm tiếp tục lập kỷ lục và trở thành điểm sáng nổi bật nhất của ngành thủy sản trong năm 2025, người nuôi ở nhiều địa phương vẫn đối mặt với hàng loạt khó khăn về giá, nguồn cung sau mưa lũ và tiêu chuẩn mới từ Trung Quốc.