Trong dự án Luật Viên chức (sửa đổi), Bộ Nội vụ đề xuất tăng quyền tự chủ cho các đơn vị sự nghiệp công lập, đồng thời cho tư nhân tham gia dịch vụ công một cách cạnh tranh, minh bạch.

Chủ trương để tư nhân tham gia dịch vụ công một cách cạnh tranh, minh bạch đã có nhiều năm trước, từ nghị quyết của Đảng cho đến Chính phủ, từ chủ trương chung cho đến các lĩnh vực cụ thể.

Dự án Luật Viên chức (sửa đổi) luật hóa nội dung này sẽ là một bảo đảm để việc tư nhân tham gia dịch vụ công được hướng dẫn cụ thể, chặt chẽ và đồng bộ ở các lĩnh vực.

Dân được hưởng lợi

Tháng trước, một người bạn của tôi tìm hiểu mua nhà ở phường Linh Xuân (thuộc Thủ Đức cũ) nên đến UBND phường tìm hiểu về quy hoạch nơi căn nhà tọa lạc.

UBND phường yêu cầu chủ nhà mới được cung cấp thông tin quy hoạch, ba ngày sau có kết quả bằng văn bản có đóng dấu của phường.

Nhưng khi đến một công ty đo vẽ nhà, đất tư nhân ở phường Linh Xuân, bạn tôi được cung cấp thông tin quy hoạch mới nhất, kể cả lộ giới, tầng cao xây dựng, hệ số sử dụng đất và quy định về vạt góc nhà nếu muốn xây nhà mới.

Chi phí xem quy hoạch là 100.000 đồng, nếu thuê đơn vị này làm bản vẽ thì được miễn phí. Vậy là chỉ tốn 100.000 đồng, trong vòng 30 phút, bạn tôi đã có đầy đủ thông tin quy hoạch của căn nhà, có cơ sở để tính toán, quyết định có mua hay không và lập kế hoạch cho những ngày tiếp theo.

Nhưng bạn tôi băn khoăn, liệu thông tin do công ty đo vẽ trên cung cấp có chính xác như lời họ cam đoan, nếu nghe theo mà có thiệt hại thì ai chịu. Ba ngày sau, chủ nhà gửi thông tin quy hoạch do UBND phường cung cấp có mộc đỏ với thông tin trùng khớp với nội dung công ty đo vẽ tư vấn.

"Vậy sao Nhà nước không giao cho tư nhân làm cho nhanh, tức xã hội hóa dịch vụ cung cấp thông tin quy hoạch?" - đó là câu hỏi không chỉ riêng của bạn tôi.

Hiện đã có nhiều dịch vụ hành chính công được xã hội hóa như đăng kiểm xe cơ giới, công chứng, chứng thực, sao y, cấp chứng nhận xuất xứ hàng hóa, cấp hạn ngạch xuất khẩu gạo, quản lý hoạt động của luật sư...

Thực tế cho thấy không chỉ người dân được phục vụ tốt hơn mà Nhà nước cũng được hưởng lợi từ việc giảm thủ tục hành chính, tinh gọn bộ máy...

Dưới góc độ pháp lý, dịch vụ công là những hoạt động phục vụ nhu cầu thiết yếu của xã hội. Những dịch vụ này được thực hiện vì lợi ích chung của xã hội và do Nhà nước trực tiếp đảm nhận hoặc tạo điều kiện cho tư nhân thực hiện.

Căn cứ vào tính chất cốt lõi, mức độ thiết yếu, có thể chia dịch vụ công thành ba nhóm cơ bản: dịch vụ hành chính công, dịch vụ công ích và dịch vụ sự nghiệp công.

Trong đó, tư nhân tham gia rộng rãi nhóm dịch vụ sự nghiệp công và bắt đầu tham gia tích cực thực hiện các dịch vụ công ích (thu gom rác, nạo vét cống, chăm sóc cây xanh đường phố, cung ứng nước sạch…).

Nhóm dịch vụ hành chính công ở nước ta hiện nay ít có tư nhân tham gia vì đây là loại dịch vụ công đặc biệt, việc cho tư nhân tham gia cần được thực hiện một cách thận trọng.

Đa số các dịch vụ hành chính công hiện nay do các cơ quan nhà nước đảm nhiệm (các đơn vị hành chính sự nghiệp). Chính việc này đã làm phình to các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức không kham nổi khi phải quản lý quá nhiều lĩnh vực.

Vì cơ quan nhà nước quản lý nên hoạt động dựa vào địa giới hành chính, sinh ra độc quyền làm phát sinh quan hệ xin - cho, tệ quan liêu và không ít tiêu cực trong quá trình cung cấp dịch vụ.

Đơn cử, các cơ quan giải quyết việc cấp phép xây dựng, đăng ký đất đai, cấp chứng chỉ hành nghề… vẫn làm việc theo quy cách hành chính mệnh lệnh chứ không phải là hành chính phục vụ.

Thời gian qua, nhiều ý kiến đã đề xuất Nhà nước xã hội hóa, cho tư nhân tham gia cung cấp các dịch vụ hành chính công để tạo sự cạnh tranh, cải thiện dịch vụ để phục vụ người dân, doanh nghiệp tốt hơn.

Liệu dự thảo Luật Viên chức (sửa đổi) được Quốc hội thông qua, các dịch vụ hành chính công có được "mở cửa" để tư nhân tham gia rộng rãi và minh bạch hơn không?

Nhìn vào những dịch vụ hành chính công đã được xã hội hóa có thể thấy khối tư nhân đã dần khẳng định được lợi thế và chyên môn, cạnh tranh bình đẳng với các tổ chức sự nghiệp của Nhà nước.

Các tổ chức xã hội về nghề nghiệp đã làm tốt vai trò cung cấp dịch vụ hành chính công do Nhà nước ủy thác, ủy quyền. Người dân được phục vụ ngày càng tốt hơn, đúng nghĩa là khách hàng.

Một số lĩnh vực còn được Nhà nước tin tưởng giao hoàn toàn cho tư nhân, giải thể các đơn vị hành chính sự nghiệp theo lộ trình như lĩnh vực công chứng (giải thể các phòng công chứng nhà nước cuối năm 2028).

Theo Luật Công chứng mới nhất, các phòng công chứng nhà nước phải chuyển đổi thành văn phòng công chứng (tư nhân) hoặc giải thể, hạn chót là năm 2028.

Với thực tế đó, có thể thấy những dịch vụ hành chính công khác như cấp phép xây dựng, đăng ký đất đai, cấp chứng chỉ hành nghề, kiểm định chất lượng sản phẩm… hoàn toàn có thể giao cho khối tư nhân thực hiện.

Vấn đề là Nhà nước có thật sự tin tưởng khi chuyển giao, đồng thời đặt ra cơ chế kiểm soát chặt chẽ quá trình thực thi của khối tư nhân hay không.

Việc cung ứng dịch vụ công, tức các hoạt động phục vụ nhu cầu xã hội, cần thực hiện theo nguyên tắc cái gì xã hội làm tốt thì Nhà nước sẽ chuyển giao.

Nhà nước chỉ đảm nhận cung ứng các dịch vụ công thật sự cốt lõi mà không thể thay thế được như trong lĩnh vực an ninh, quốc phòng, cơ yếu.

Khi đó, Nhà nước đóng vai trò người quản lý vĩ mô, ban hành "luật chơi", những chính sách kiểm tra, kiểm soát để các tổ chức tư nhân hoạt động lành mạnh, quy củ, cạnh tranh công bằng.

Tách bạch vai trò quản lý và cung cấp dịch vụ

Để thu hút tư nhân tham gia cung ứng dịch vụ hành chính công, Nhà nước cần tạo tiền đề, cơ chế thích hợp.

Trước hết, Nnhà nước phải công nhận rằng trong xã hội ngày nay, không chỉ có Nhà nước cung cấp các dịch vụ công mà rất nhiều tổ chức, đơn vị ngoài công lập có thể cung cấp được.

Vì vậy, chính quyền phải từng bước phân biệt và tách giữa quản lý nhà nước với cung cấp dịch vụ công tạo cơ sở cho việc xã hội hóa, việc cung cấp dịch vụ công phải gắn liền với cơ chế thị trường để phục vụ tốt hơn cho người dân và doanh nghiệp.

Việc cho tư nhân tham gia dịch vụ hành chính công đòi hỏi phải thiết kế những điều kiện, quy định rất chặt chẽ nhằm dung hòa hai vai trò là quản lý nhà nước và tính chất phục vụ của hoạt động mang tính dịch vụ công. Cụ thể, những quy định cần thiết là:

Bảo mật thông tin: quy định này nhằm bảo đảm khối tư nhân thực hiện dịch vụ hành chính công không được sử dụng các thông tin có được từ công việc của mình để trục lợi.

Đây là nguyên tắc nhằm bảo đảm sự liêm chính, ngăn ngừa việc lạm dụng dữ liệu (chẳng hạn thông tin về doanh nghiệp, tài sản…) phục vụ cho lợi ích không chính dáng của cá nhân. Những ngoại lệ cần được quy định rõ ràng, chặt chẽ.

Kiểm soát xung đột lợi ích: khối tư nhân khi cung cấp dịch vụ hành chính công là tham gia một phần vào hoạt động quản lý nhà nước nên cần có những quy định loại trừ xung đột giữa vai trò dịch vụ hành chính công và lợi ích cá nhân của người được trao quyền.

Những quy định này phải là bắt buộc trong quy tắc đạo đức hành nghề và hành vi cấm người cung cấp dịch vụ vi phạm.

Chi phí thực hiện hợp lý: Tư nhân cung cấp dịch vụ hành chính công theo quy luật cung - cầu có thể làm tăng chi phí. Thực tế hiện nay, cùng một dịch vụ nhưng các tổ chức tư nhân lấy phí cao hơn nhà nước.

Vì vậy, Nhà nước phải ban hành khung mức phí áp dụng chung cho tất cả. Điều này để tránh việc tự ý tăng mức phí ở những nơi ít người cung cấp dịch vụ hoặc những nơi hạ giá dịch vụ quá thấp để cạnh tranh.

Mỗi dịch vụ hành chính công có đặc thù riêng nên việc cho phép tư nhân cung cấp các dịch vụ hành chính công mới cần được thử nghiệm từng bước.

Trước hết, khối tư nhân có thể giam gia các quy trình liên quan đến tiếp nhận hồ sơ, thẩm định và trình ký. Nhà nước ký và cấp các giấy tờ pháp lý để kiểm soát chất lượng của các công việc do khối tư nhân thực hiện. Sau đó mới đánh giá và quyết định trao thêm quyền năng mới...

Đánh giá viên chức, lấy chất lượng dịch vụ công làm chuẩn

Bộ Nội vụ đang hoàn thiện dự thảo Luật Viên chức (sửa đổi). Có thể nói dự thảo Luật Viên chức (sửa đổi) chạm đúng "điểm nghẽn" kéo dài nhiều năm: chúng ta quản lý viên chức như quản lý công chức.