Công chức thiên về mệnh lệnh - hành chính, còn viên chức là lực lượng nghề nghiệp cung cấp dịch vụ công. Khi hai logic khác nhau bị "trộn" vào một khuôn, động lực sáng tạo suy giảm, trách nhiệm mờ nhạt và chất lượng dịch vụ công khó bứt phá.

Quyền nhiều hơn và trách nhiệm cao hơn

Tinh thần xuyên suốt của dự thảo là trao nhiều quyền hơn cho đơn vị sự nghiệp và cho viên chức, song gắn chặt với tự chịu trách nhiệm. 

Đơn vị được chủ động tuyển dụng, đào tạo, đánh giá, khen thưởng, kỷ luật theo đặc thù. Viên chức có quyền tham gia dự án, góp vốn, thương mại hóa kết quả nghiên cứu, đi biệt phái sang đại học, doanh nghiệp để ươm mầm
công nghệ.

Nhưng trao quyền chỉ là nửa bài toán. Nửa còn lại là thiết kế cơ chế kiểm soát rủi ro và xung đột lợi ích, bảo vệ nguyên tắc công minh của dịch vụ công. Càng tự chủ cao càng phải có chuẩn mực minh bạch cao hơn: công khai tiêu chí tuyển dụng, bảng mô tả việc làm, định mức, giá dịch vụ và kết quả đầu ra.

Về tuyển dụng, đổi mới đáng chú ý là bổ sung hình thức phỏng vấn - xét hồ sơ bên cạnh thi tuyển truyền thống để hút nhân tài từ khu vực tư. 

Đây là hướng đi đúng nếu đi kèm khung năng lực thống nhất, hội đồng độc lập, phỏng vấn cấu trúc, đánh giá "ẩn danh" ở vòng sơ loại để giảm thiên vị. Thử việc có mục tiêu và đánh giá đầu ra sau 6-12 tháng sẽ là hàng rào cuối cùng.

Về đánh giá, dự thảo đề xuất đo lường theo sản phẩm - kết quả gắn với vị trí việc làm, làm căn cứ trả lương, quy hoạch, bổ nhiệm. Mấu chốt là không biến KPI thành "bệnh thành tích". Cần cân bằng giữa khối lượng và chất lượng, thêm chỉ số hài lòng người dùng dịch vụ, đánh giá đồng cấp lẫn ngoại kiểm định để chống chạy theo số lượng.

Về mở rộng quyền của viên chức trong nghiên cứu - kinh doanh, lợi ích công và lợi ích tư phải có "tường lửa". Cần yêu cầu kê khai, công khai lợi ích liên quan, cơ chế phê duyệt thứ ba khi viên chức tham gia doanh nghiệp. 

Doanh thu từ thương mại hóa tài sản trí tuệ nên chia theo tỉ lệ minh bạch giữa cá nhân, đơn vị và ngân sách để khuyến khích đổi mới mà không thất thoát công sản.

Tự chủ tài chính và trợ giá cho nhóm yếu thế

Một bước đi nền tảng khác là phân loại đơn vị sự nghiệp theo tính chất nhiệm vụ và phương thức cung cấp. Dịch vụ thiết yếu, sử dụng thường xuyên và gắn an sinh (y tế cơ bản, giáo dục phổ thông…). 

Nhà nước phải giữ vai trò chủ đạo, đặt chuẩn và bảo đảm tiếp cận. Với dịch vụ bổ trợ hoặc thúc đẩy sáng tạo, có thể đẩy mạnh đặt hàng - đấu thầu công khai, để cả công lẫn tư tham gia trên một mặt bằng luật chơi chung.

Tự chủ tài chính cần gắn với "khế ước dịch vụ công": Nhà nước đặt hàng đầu ra, đơn vị cam kết chất lượng - thời gian - giá, ngân sách chi trả theo kết quả. 

Cơ chế giá phải tách bạch "giá dịch vụ" và "hỗ trợ người thụ hưởng", chuyển từ bao cấp cơ sở cung ứng sang trợ giá cho người dân, đặc biệt nhóm yếu thế. Nhờ đó đơn vị giỏi được tưởng thưởng, người nghèo vẫn tiếp cận dịch vụ tốt.

Phân cấp, phân quyền phải đi cùng năng lực quản trị của người đứng đầu. Không thể "khoán trắng" cho những bộ máy chưa đủ năng lực tài chính - nhân sự - số liệu. 

Cần chương trình bồi dưỡng lãnh đạo quản trị công, kế toán quản trị, mua sắm công, cùng hạ tầng số quản lý nhân sự, công việc, tài chính theo thời gian thực để ai cũng nhìn thấy "đường đi" của mỗi đồng ngân sách.

Trong bối cảnh chênh lệch vùng miền, tự chủ cũng có mặt trái: đơn vị ở đô thị lớn dễ hút nhân tài, vùng khó khăn có nguy cơ tụt lại. Vì thế song song tự chủ cần cơ chế điều tiết - hỗ trợ theo vùng, phụ cấp thu hút và quỹ bình đẳng để các đơn vị ở nơi khó vẫn duy trì tiêu chuẩn
tối thiểu.

'Phải có tiêu chí đánh giá để sử dụng cán bộ tinh thông, loại trừ người tài thấp, đức mỏng'

Phó thủ tướng yêu cầu Bộ Nội vụ nghiên cứu, đưa ra bộ tiêu chí, phương pháp đánh giá để sử dụng cán bộ tinh thông nghiệp vụ, loại trừ những người đức mỏng, tài thấp nhưng khéo léo, đa mưu.