Theo các chuyên gia, có ít nhất ba phương án làm một bộ sách giáo khoa (SGK) thống nhất cả nước. Thứ nhất, biên soạn một bộ SGK hoàn toàn mới. Thứ hai, chọn 1 trong 3 bộ SGK hiện đã được phê duyệt, đang lưu hành (đầy đủ số môn của 3 cấp tiểu học, THCS, THPT). 

Thứ ba, chọn một số SGK của cả 3 bộ SGK hiện có để ghép thành một bộ SGK chung. Phân tích của các chuyên gia đều cho thấy phương án nào cũng có những ưu, nhược là thách thức trong quá trình triển khai.

Biên soạn mới: cần 4 - 5 năm

Ý kiến nhiều chuyên gia đều cho rằng nên xem xét phương án "biên soạn một bộ SGK mới" trước tiên. Vì như thế sẽ đảm bảo tính hệ thống, nhất quán giữa các môn học, cấp học, các tiêu chí cần thiết phù hợp với học sinh cả nước. Nhưng đây lại là phương án có nhiều thách thức nhất.

PGS.TS Bùi Mạnh Hùng, điều phối viên chính Ban phát triển Chương trình giáo dục phổ thông 2018, cho hay thời gian đủ để biên soạn một bộ SGK từ lớp 1 - 12 cần khoảng 4 - 5 năm. Các bộ SGK xã hội hóa hiện hành đã mất 6 năm mới đủ cho các cấp học và được phê duyệt, được đưa vào sử dụng trong dạy học theo hình thức "cuối chiếu". 

Chưa kể trước đó, đơn vị biên soạn và tác giả cần 1 - 2 năm chuẩn bị, nghiên cứu về mặt lý luận và thực tiễn.

"Ngoài việc biên soạn, gồm cả biên tập, minh họa, còn cần thời gian dạy thử nghiệm, chỉnh sửa sau khi thử nghiệm, thẩm định nội bộ và thẩm định quốc gia, xin ý kiến góp ý của giáo viên, chuyên gia, thực hiện tập huấn giáo viên sau khi sách được cấp thẩm quyền phê duyệt", ông Hùng nói.

Với việc biên soạn một bộ SGK mới, hiện Bộ GD-ĐT còn đứng trước một khó khăn lớn là tập hợp đội ngũ tác giả (chưa kể còn cần đội ngũ tham gia các khâu như biên tập, họa sĩ trình bày...). 

Trước đây, Bộ GD-ĐT đã hơn một lần triển khai việc tìm nhân sự để biên soạn một bộ SGK của Bộ GD-ĐT đầy đủ 12 lớp nhưng thất bại. Lý do những người có năng lực, kinh nghiệm và cả nhiệt huyết đều đã được huy động vào làm các bộ SGK xã hội hóa, họ chịu sự ràng buộc trách nhiệm pháp lý nên không thể tham gia bộ SGK của Bộ GD-ĐT.

Ở thời điểm này, một số nhà giáo dục nhận định việc "huy động" dễ hơn trước vì là tham gia bộ SGK chính thức duy nhất của Bộ GD-ĐT tổ chức, trong bối cảnh công việc của họ ở các bộ SGK xã hội hóa đã xong. Nhưng việc này cũng sẽ dẫn đến những khó khăn, thậm chí xung đột lợi ích.

Nói về áp lực viết SGK, PGS.TS Đỗ Ngọc Thống, nguyên Phó vụ trưởng Vụ Giáo dục trung học (Bộ GD-ĐT), chia sẻ: "Tôi viết từ giáo trình đại học đến SGK lớp 6. Giáo trình đại học may lắm có vài trăm, vài nghìn sinh viên chuyên ngành đó đọc. 

Còn một cuốn SGK in ra có đến cả triệu ánh mắt đổ vào. Hàng triệu học sinh, hàng triệu phụ huynh, bạn đọc nhìn vào. Vì SGK liên quan đến mọi nhà, mọi người nên SGK được soi rất kỹ. Chính yêu cầu, đặc thù viết SGK tạo ra một áp lực rất lớn. Và vì thế mà không phải ai cũng có thể làm, muốn làm".

Trong bối cảnh triển khai nghị quyết 71, theo các chuyên gia thì bộ SGK soạn mới nhất định phải chuẩn mực, có chất lượng cao hơn các bộ SGK hiện hành. Nếu không thì rất khó giải thích với xã hội vì sao phải bỏ thêm hàng trăm tỉ đồng để biên soạn thêm một bộ sách nữa. 

Vì thế kể cả có kế thừa nội dung, ý tưởng từ các bộ SGK hiện hành với hỗ trợ của trí tuệ nhân tạo (AI) để rút ngắn thời gian, đảm bảo tiến độ thì cũng không thể sao chép từ cái đã có mà phải nâng cấp, sáng tạo hơn.

Chọn từ SGK đã có được không?

Có hai cách như gợi ý của các chuyên gia. Trong đó cách chọn một bộ đầy đủ các môn, các cấp trong số các bộ SGK hiện hành có những ưu điểm: đảm bảo tiến độ, giảm lãng phí, kế thừa được SGK đã phê duyệt, tập huấn, sử dụng.

Nhưng việc này cũng là một khó khăn lớn. Hiện 3 bộ SGK đầy đủ 12 lớp đều được Bộ trưởng Bộ GD-ĐT phê duyệt, sử dụng rộng rãi và tuân thủ các tiêu chí chung được Bộ GD-ĐT đặt ra. Nếu chọn 1 trong 3 bộ, cần có lý do xác đáng, thuyết phục, quy trình thực hiện minh bạch, rõ ràng. Và dù kết quả thế nào, cũng có những đơn vị xuất bản, nhóm tác giả chịu thiệt.

Phương án ghép sách đang được nhiều người cho rằng khả thi hơn về yêu cầu tiến độ. Cụ thể việc chọn một số SGK của các bộ SGK để ghép lại thành một bộ SGK quốc gia, về ưu điểm sẽ công bằng giữa các đơn vị biên soạn các bộ SGK. Nhưng lại bất cập vì có thể bộ SGK chung sẽ bị mất tính hệ thống, nhất quán giữa các môn học, cấp học.

Theo các chuyên gia thì không thể có phương án hoàn hảo nên cách lựa chọn như thế nào, cần đặt ưu tiên vì chất lượng giáo dục, tính ổn định cho hoạt động dạy học.

Nuôi dưỡng "hệ sinh thái học liệu"

Theo ông Bùi Mạnh Hùng, Nhà nước cần có chính sách để nuôi dưỡng "hệ sinh thái học liệu", nhất là tiếp tục đổi mới kiểm tra, đánh giá. Nếu được như vậy thì nguồn học liệu khác, bao gồm cả các SGK không được chọn, vẫn cần được tiếp tục đóng góp vào hoạt động dạy học.

Đồng tình với ý kiến này, cô Nguyễn Thị Ngọc Minh, Trường đại học Sư phạm Hà Nội, đề xuất: "Nên cho phép, thậm chí có cơ chế khuyến khích để giáo viên được tự do lựa chọn tài liệu học tập cho học sinh từ tất cả mọi nguồn tài liệu tham khảo (bao gồm cả SGK dùng chung của bộ và các bộ sách khác). Bên cạnh đó, cần có cơ chế hỗ trợ đặc biệt cho các bộ SGK hiện hành nhưng không được lựa chọn làm bộ SGK dùng chung".

Tiền đề xây dựng bộ sách giáo khoa thống nhất

Sau năm năm triển khai, tuy chưa thực hiện trọn đủ một lứa học sinh được học toàn bộ Chương trình giáo dục phổ thông 2018 từ lớp 1 - lớp 12, nhưng đã có lứa học sinh đã học đủ các lớp cho cả ba cấp học là tiểu học, THCS và THPT.