Chia sẻ với Tuổi Trẻ, nhà sử học Gustav Källstrand - giám tuyển cấp cao của Bảo tàng Nobel (Thụy Điển) - khẳng định mùa Nobel 2025 đã gợi lại giá trị tinh túy nhất của giải thưởng danh giá này, chứng minh tầm nhìn xuyên thế kỷ của nhà phát minh Alfred Nobel.

Ông Källstrand là chuyên gia hàng đầu về lịch sử giải Nobel, có hàng chục năm nghiên cứu và sở hữu kiến thức sâu rộng về các truyền thống, quy trình trao giải và di sản văn hóa của giải thưởng danh giá này.

Giấc mơ của Alfred Nobel vẫn sống

* Xin ông đánh giá những thành tựu được trao giải Nobel năm nay. Ông ấn tượng nhất điều gì?

- Tôi muốn bắt đầu từ giải Nobel Kinh tế. Giải thưởng này đặc biệt thú vị khi được trao cho nhà sử học kinh tế Joel Mokyr, người đã chứng minh cách tri thức và ý tưởng có thể thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Nói cách khác, giải Nobel năm nay vinh danh cách những ý tưởng thay đổi thế giới.

Lễ trao giải Nobel hằng năm thường mở đầu bằng việc nhắc về mong ước sinh thời của nhà sáng lập giải thưởng Alfred Nobel, rằng tri thức khoa học và những đóng góp cho hòa bình, văn học có thể giúp thế giới trở nên tốt đẹp hơn. 

Giải thưởng Kinh tế năm nay đã chứng minh giấc mơ của Alfred Nobel không những vẫn "sống" mà còn hoàn toàn đúng đắn. Ở một tầng nghĩa sâu xa hơn, đó là cách các tiến bộ trong tri thức có thể kiến tạo tăng trưởng, cách những ý tưởng thực sự thay đổi thế giới.

Chuyển sang giải Vật lý, ta thấy được tầm nhìn bao quát của giải Nobel. Các nhà khoa học đoạt giải đã bắt đầu thí nghiệm từ 40 năm trước, xuất phát từ sự tò mò thuần túy: liệu có thể khiến vật liệu trong thế giới này hoạt động kỳ lạ như các hạt trong thế giới lượng tử không? 

Lúc đó không ai nghĩ điều này sẽ có ứng dụng thực tiễn. Nhưng giờ đây chính những hiện tượng lượng tử kỳ lạ ấy đang tạo ra những công nghệ tiên phong của khoa học như mật mã lượng tử, máy tính lượng tử.

Với tôi, đây chính là điểm nhấn của giải Nobel năm nay: ý tưởng có thể thay đổi thế giới. Ngay cả khi những nghiên cứu tưởng chừng phi thực tế nhất và chỉ xuất phát từ sự tò mò cũng có thể làm thay đổi thế giới trong hoàn cảnh phù hợp.

Giải Nobel không phải giải thưởng vinh danh những đóng góp suốt đời của nhà khoa học. Giải thưởng này tôn vinh những ý tưởng, phát hiện cụ thể giúp thế giới chuyển mình. Khi những khám phá đoạt giải Nobel Vật lý năm nay được thực hiện vào 40 năm trước, chúng không thể nhận giải vì lúc đó chúng dù thú vị nhưng chưa đủ quan trọng. Giờ đây ta thấy rõ chúng đã đặt nền móng cho một khía cạnh nghiên cứu và công nghệ mới. Đó là lý do vì sao bây giờ mới là lúc thích hợp để vinh danh chúng.

* Ông có nghĩ sẽ có thêm hạng mục Nobel mới trong tương lai, nhất là khi công nghệ đang thay đổi thế giới ngày càng mạnh mẽ?

- Tôi không nghĩ giải Nobel nên bổ sung thêm hạng mục nào nữa. Việc giữ nguyên các hạng mục hiện tại là hợp lý vì nếu cứ thêm mãi để công bằng với mọi lĩnh vực khoa học thì sẽ không bao giờ có hồi kết. Dù chỉ có ba hạng mục khoa học tự nhiên (vật lý, hóa học và y sinh), giải Nobel vẫn giữ nguyên uy tín suốt hơn một thế kỷ qua.

Điều quan trọng cần hiểu là giải Nobel tập trung vinh danh những phát hiện khoa học cơ bản, những ý tưởng nền tảng mà từ đó công nghệ sau này được phát triển. Ví dụ giải Vật lý năm 2024 trao cho các mô hình học máy - nền tảng lý thuyết cho trí tuệ nhân tạo (AI). Trước đây giải thưởng từng được trao cho bóng bán dẫn và mạch tích hợp - nền móng của ngành điện tử.

Giải Nobel cố ý ít chú trọng vào quá trình biến những phát hiện cơ bản thành sản phẩm ứng dụng thực tế. Đây là quá trình phức tạp đòi hỏi kỹ thuật và khoa học ứng dụng nhưng không phải trọng tâm của giải. Thay vào đó giải thưởng muốn tôn vinh những bước đột phá căn bản trong khoa học, những ý tưởng làm thay đổi cách nhìn nhận thế giới chứ không phải việc thương mại hóa chúng.

Do đó Quỹ Nobel khuyến khích thành lập các giải thưởng riêng cho công nghệ ứng dụng, thay vì mong đợi giải Nobel phải bao quát mọi lĩnh vực.

Nhân tài Nobel ở Việt Nam và mọi nơi

 * Việt Nam có thể rút ra những gì từ giải Nobel năm nay trong việc thúc đẩy phát triển dựa trên khoa học, công nghệ và đổi mới, và làm thế nào nuôi dưỡng nhân tài tầm Nobel?

- Tôi muốn nhấn mạnh việc nuôi dưỡng tài năng ở cấp độ Nobel. Nhân tài đó đã tồn tại ở Việt Nam và ở mọi nơi, điều quan trọng là cần đưa họ tới môi trường và con đường cho họ phát triển. Đầu tư vào đại học, nghiên cứu và các doanh nghiệp sáng tạo là thiết yếu. Ngày nay nhiều nhà Nobel xuất thân từ khu vực công nghiệp.

Cách đây 130 năm, nhiều nhà khoa học là quý tộc vì họ cần có tài sản để tham gia nghiên cứu. Ngày nay ở đại học, bạn được sống trong môi trường của một nhà khoa học và có được nguồn tài trợ. Giải Nobel cho thấy tầm quan trọng của việc tạo ra những cơ hội này.

Tất cả mọi người đều biết giải Nobel cũng có chút yếu tố may mắn. Giải thưởng này hay bất kỳ sự đổi mới, thành công nào đều ít nhiều cần yếu tố có mặt đúng nơi vào đúng lúc. Nhưng dĩ nhiên, nếu có nhiều địa điểm đúng hơn thì chúng ta sẽ có nhiều người có mặt tại đúng chỗ vào đúng thời điểm hơn. Do đó chúng ta cần kiến tạo thêm cơ hội và tạo thêm nhiều con đường dẫn đến khoa học.

Nhìn vào các giải năm nay, sự giao thoa giữa kinh tế và khoa học cho thấy luôn có lĩnh vực mới đang mở ra. Với những quốc gia khó cạnh tranh trong các lĩnh vực vốn do các nước lớn chi phối, không nên chạy theo xu hướng đông người làm mà cần khám phá lĩnh vực chưa ai chú ý.

Thông điệp lớn nhất của Nobel là giữ niềm tin và lạc quan. Như nhà sử học kinh tế Joel Mokyr (Nobel Kinh tế 2025) nói: "Chúng ta chưa biết gì cả. Điều tốt nhất vẫn còn ở phía trước".

* Thế giới đang thay đổi nhanh chóng, giải Nobel sẽ thay đổi theo?

- Ví dụ năm nay chúng ta có một người đoạt giải là nữ trong lĩnh vực khoa học. Tôi nghĩ trong tương lai sẽ có thêm nhiều nữ giới thắng giải. Tôi cũng tin rằng sẽ có thêm những người đoạt giải sinh ra và làm việc ngoài khu vực Mỹ và Tây Âu.

Đây không phải suy đoán ngẫu nhiên mà là sự thật được kiểm chứng. Vào những năm đầu tiên, hầu hết người đoạt giải Nobel đến từ Pháp, Đức, Anh... Rồi người Mỹ bắt đầu giành giải nhưng làn sóng người Mỹ đoạt giải đầu tiên thường được đào tạo tại châu Âu. Họ học xong, về Mỹ làm việc và nghiên cứu. Rồi sau Thế chiến 2, hầu hết người đoạt giải nghiên cứu tại Mỹ.

Đầu những năm 2000, những nhà khoa học đoạt giải Nobel đến từ Nhật Bản bắt đầu bùng nổ. Lứa nhà khoa học đầu tiên được sinh ra tại Nhật Bản nhưng đã chuyển sang Mỹ học tập và nghiên cứu. 

Lứa thứ hai từng làm việc tại Mỹ và sau đó trở về quê nhà làm việc. Tuy nhiên các công trình giành giải của họ vẫn được thực hiện trong thời gian ở Mỹ. Giờ đây hầu hết các nhà khoa học Nhật Bản giành giải Nobel nhờ nghiên cứu tại chính quê hương.

Tôi nghĩ những nước khác trên thế giới cũng sẽ đi theo mô hình đó. Sẽ không viển vông nếu tôi nói rằng sẽ có người Việt Nam giành giải Nobel trong vài năm nữa. Tuy nhiên khả năng cao nghiên cứu của người này được thực hiện tại Tây Âu hoặc Mỹ. Nhưng tôi nghĩ quá trình sẽ diễn ra nhanh hơn và người Việt Nam thứ hai hoặc thứ ba có thể sẽ giành giải nhờ nghiên cứu thực hiện tại một trường đại học Việt Nam.

Khi chúng ta đa dạng hóa tệp nhà khoa học giành giải Nobel, chúng ta cũng sẽ đa dạng hóa được các phát minh tham gia tranh giải. Khi đó chúng ta sẽ có nhiều phát minh hơn vì có nhiều người hoạt động khoa học hơn và khoa học cũng sẽ phát triển tốt hơn.

Nobel Vật lý 2025: Tất định bất ngờ

TTCT - Giải Nobel vật lý 2025 đã được trao cho John Clarke, Michel H. Devoret và John M. Martinis vì "các khám phá về hiệu ứng xuyên hầm lượng tử vĩ mô và lượng tử hóa năng lượng ở trong mạch điện".