Phóng to

Vịnh Mốc, làng biển thanh bình khi chưa chiến tranh

Chúng tôi muốn các bạn cùng trở lại hai hệ thống địa đạo lừng danh: Vịnh Mốc, Vĩnh Linh (Quảng Trị) và Củ Chi (TP.HCM) để nghe kể về những câu chuyện kỳ lạ của một cuộc chiến dưới lòng đất...

Năm trước, một người bạn của tôi ở nước ngoài về Quảng Trị đi thăm địa đạo Vịnh Mốc. Xuống những tầng sâu địa đạo tham quan xong, khi chui lên anh nói với tôi giọng lạc hẳn: “Tại sao đất đai của ông bà mình, sông núi của tổ tiên mình, xứ sở chôn nhau cắt rốn của mình mà người dân mình phải đào hang hốc, sống khổ sở thế này? Vô lý quá!”.

Tôi hiểu cái niềm căm phẫn của anh cũng như bao nhiêu người đã đến và đã chứng kiến cái thế giới bên dưới lòng đất Vịnh Mốc. Nhưng những ngày bom đạn ấy để giành lại cuộc sống bình yên không có cách nào hơn là phải chung sống với đạn bom (!). Và những địa đạo đã ra đời như thế...

Làng hầm nối tiếp làng hầm

Nhiều người nghĩ đất Vĩnh Linh (Quảng Trị) chỉ có một địa đạo - làng hầm Vịnh Mốc. Nhưng Vịnh Mốc thật ra là một địa đạo lớn trong số 114 địa đạo trên mảnh đất Vĩnh Linh địa đầu này với tổng chiều dài các địa đạo lên đến hơn 40km trong lòng đất, cộng với 2.100km giao thông hào, gần 4 triệu m³ đất đào đắp...

Đấy không phải là những con số cơ học như bây giờ người ta vẫn tính toán khối lượng công trình mà là những con số của máu và nước mắt. Sau những đường hào, địa đạo ấy là cuộc sống của 4 vạn người dân Vĩnh Linh bám trụ để sống và chiến đấu.

Là 30 địa đạo bị đánh sập và trở thành những ngôi mộ tập thể với 400 đồng bào Vĩnh Linh mãi mãi nằm im dưới lòng đất, là 60 đứa bé chào đời dưới địa đạo (trong đó riêng Vịnh Mốc có 17 em)... Năm tháng đi qua, vì cuộc sống mới, nhiều nỗi đau có thể phải nguôi quên nhưng không điều gì có thể lãng quên trong trí nhớ của đất.

Khởi thủy của địa đạo ở Vĩnh Linh là đòi hỏi sinh tử của cuộc kháng chiến. Bắt đầu từ cuối năm 1963, đồng chí Trần Nam Trung (sau này là bộ trưởng Bộ Quốc phòng của Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam VN) trên đường công tác từ Trung ương Cục miền Nam ra Bắc đã ghé lại thăm làng chiến đấu ở xã Vĩnh Giang (Vĩnh Linh) - một xã nằm ngay biển cửa Tùng (Vĩnh Linh bấy giờ là đặc khu trực thuộc trung ương).

Quan sát địa hình, địa chất của Vĩnh Giang, đồng chí Trần Nam Trung đã gợi ý Vĩnh Linh nên đào địa đạo như Củ Chi để chuẩn bị cho cuộc chiến đấu sắp tới sẽ gian khổ gấp bội, nhất là khi Mỹ tiến hành ném bom đánh phá miền Bắc, từ Vĩnh Linh trở ra. Nhưng khi ấy chưa ai từng vào Củ Chi để “tham quan, học tập kinh nghiệm” như cách mà bây giờ mọi người vẫn làm khi biết đâu đó có một mô hình sáng tạo mới...

Hơn hai năm sau, đến năm 1966 khi giặc Mỹ quyết đưa miền Bắc trở lại “thời kỳ đồ đá”..., những hầm hào nhân dân sử dụng phòng tránh như lâu nay không chịu nổi cường độ đánh phá dữ dội chưa từng thấy của bom và pháo địch thì vấn đề đào địa đạo như gợi ý của đồng chí Trần Nam Trung đã được đảng ủy, bộ chỉ huy quân sự khu vực, công an vũ trang giới tuyến... bàn bạc và quyết định đào thí điểm.

Bấy giờ mọi người cũng chưa hình dung cụ thể, hình hài địa đạo chỉ là những nét vẽ trên giấy, cứ hình dung rằng như thể thợ mỏ đào hầm lò (tuy nhiên sau này khi bắt tay vào việc mới thấy mọi chuyện không dễ dàng). Thôn Tân Mỹ, xã Vĩnh Giang được chọn để đào địa đạo thí điểm. Có thể coi đây là địa đạo đầu tiên của Vĩnh Linh, dài chỉ hơn 80m, độ sâu cách mặt đất chừng 7-8m.

Dĩ nhiên với độ sâu và chiều dài như thế địa đạo Tân Mỹ chỉ tránh được phần nào bom đạn chứ chưa thể trở thành nơi cho nhân dân vào trú ẩn, sinh hoạt, bám trụ chiến đấu hằng ngày. Phải một thời gian sau này khi địa đạo Vịnh Mốc được đào sâu hàng chục mét dưới lòng đất, chia nhiều tầng, biến địa đạo thành ngôi làng trong lòng đất, khi ấy địa đạo này mới như một hình mẫu của cuộc sống người dân Vĩnh Linh trong cuộc kháng chiến trường kỳ.

Cũng xin nói thêm rằng địa đạo Tân Mỹ - địa đạo đầu tiên trong hệ thống làng hầm Vĩnh Linh - đã có một số phận bi tráng. Tháng 5-1967, trong một trận càn của địch ở bờ nam sông Bến Hải, bà con vùng Gio Linh đã vượt sông chạy sang bên bờ bắc, được bà con bên này che chở, đùm bọc. Trà trộn trong đoàn người lánh nạn có cả bọn gián điệp địch.

Chúng đã chỉ điểm tọa độ cho máy bay ném bom bắn phá sập địa đạo, làm chết 24 người dân cả hai bờ giới tuyến đang trú ẩn tại đây. Nhưng không vì thế mà người dân đất lửa thua cuộc. Những địa đạo được đào sâu hơn, kỹ hơn, kiên cố hơn để phục vụ cho cuộc kháng chiến ngày càng ác liệt mà Vịnh Mốc là một địa đạo điển hình của hệ thống làng hầm Vĩnh Linh.

Đi vào lòng đất...

Ngày trước chiến tranh, làng Vịnh Mốc cũng như bao làng chài ven biển VN với những mái nhà tranh kiểu bánh ít đều tăm tắp trông ra biển rất hiền thương và thanh bình. Ngày 27-11-1964 tàu chiến Mỹ từ ngoài biển bắn đại bác vào thiêu hủy một lúc 72 nóc nhà. Đến tháng 6-1965 cả Vịnh Mốc bị máy bay ném bom đốt trụi...

Người Vịnh Mốc, vì sự tồn tại của mình, vì cuộc chiến đấu còn lâu dài, phải sống, họ đã đưa cả ngôi làng của mình lặn vào lòng đất.

Chúng tôi đã tìm gặp ông Lê Xuân Vy, đồn trưởng đồn công an vũ trang Vịnh Mốc - một trong những người đầu tiên đã góp công làm nên địa đạo huyền thoại này. Năm nay ông Vy đã ngoài 70 tuổi, những năm 1966-1967 ông là đồn trưởng đồn công an vũ trang 140 Vịnh Mốc, đôi mắt ông mấy năm nay đã bị mờ hẳn nhưng nhắc đến địa đạo Vịnh Mốc ông trở nên hào hứng và không dứt khỏi mạch ký ức tuôn trào.

Có lẽ Vịnh Mốc có được một địa đạo còn bền vững tới ngày hôm nay phải kể tới sự thuận lợi của quả đồi chạy lan ra sát mép biển, bề ngoài quả đồi tạo với bãi biển thành một cái dốc dựng đứng, chọn vị trí này vừa dễ thoát nước, vừa hạn chế tầm nhìn và sự oanh tạc của máy bay địch.

Từ mép bờ biển cách đỉnh đồi mười mấy mét cứ thế đào sâu vào. Với những khoảng cách nhau chừng 100m mọi người lại đào một miệng giếng sâu xuống, rồi từ những đáy giếng theo một độ sâu ấn định này đào thành những quãng địa đạo nối thông với nhau.

Khi bắt tay đào, anh em cứ đào một đoạn lại thấy... hình như đào lòng vòng, địa đạo không chạy thẳng như ý định. Hóa ra anh em đào đều thuận tay phải, cứ thế mà móc cuốc về bên trái thành ra chỉ thẳng được một đoạn rồi lại cong. Khi ấy ông Vy dùng ba cây đèn đặt thành một đường thẳng, cứ nhắm thẳng mà đào sâu vào.

Hồi trước khi đào địa đạo Tân Mỹ (Vĩnh Giang), Ty thương nghiệp Vĩnh Linh còn cung cấp đèn pin để có ánh sáng phục vụ việc đào địa đạo, nhưng khi khắp huyện cùng đào thì không làm sao đủ pin. Vào lòng địa đạo thắp đèn dầu thì ngột ngạt, muội đèn gây khó thở.

Hôm ngồi kể lại chuyện đào địa đạo, mấy bác ở thôn Vịnh Mốc còn nhắc chuyện hồi đấy có anh dân quân vừa đào địa đạo chui lên, ho một tiếng khạc ra cục đờm đen sì, hoảng quá anh em bỏ vào cáng khiêng lên bệnh viện, lên đến nơi bác sĩ nghe khai bệnh xong liền ôm bụng cười sặc sụa, hóa ra cái cục đờm đen sì khạc ra ấy là muội đèn!

Để Vịnh Mốc tồn tại như hôm nay, trở thành một biểu tượng của cuộc chiến đấu của người dân đất lửa, bao nhiêu máu xương, nước mắt, mồ hôi đã đổ xuống. Không chỉ vì sự sống còn của đất liền mà còn vì cuộc chiến giữ hòn đảo Cồn Cỏ ngoài khơi cửa Tùng. Những ngày tháng ấy người dân ở đây nằm lòng khẩu hiệu: Đất liền còn thì đảo còn! Hành trình chi viện cho Cồn Cỏ chỉ chưa đầy 30km đường biển nhưng...

--------------

* Kỳ sau: Vịnh Mốc - Cồn Cỏ: hành trình máu!