Trong những năm gần đây, tại nhiều tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), vùng được xem là "vựa lúa" của cả nước, đang có hiện tượng người dân tự ý chuyển đất chuyên trồng lúa sang trồng cây ăn trái như sầu riêng, mít... mà không được cơ quan nhà nước cho phép (như Tuổi Trẻ Online đã thông tin). 

Thạc sĩ Ngô Gia Hoàng (giảng viên Trường đại học Luật TP.HCM) cho rằng việc này là vi phạm quy định của Luật Đất đai.

Có lý do để người dân lấy đất trồng lúa làm vườn cây ăn trái

Theo quy định của pháp luật đất đai, đất nông nghiệp nói chung và đất trồng lúa nói riêng được Nhà nước bảo vệ nghiêm ngặt, nhằm bảo đảm an ninh lương thực quốc gia, ổn định xã hội và bảo vệ môi trường sinh thái.

Luật Đất đai 2024 tiếp tục hạn chế chuyển đất trồng lúa sang mục đích phi nông nghiệp hoặc loại đất khác, đồng thời yêu cầu người sử dụng đất trồng lúa phải duy trì điều kiện canh tác, cải tạo, làm tăng độ phì của đất.

Chính sách này nhằm định hướng bảo đảm quỹ đất lúa tối thiểu phục vụ sản xuất nông nghiệp, nhất là trong bối cảnh biến đổi khí hậu, ảnh hưởng nặng nề đến năng suất và diện tích trồng lúa.

Khoản 1 Điều 121 Luật Đất đai 2024 quy định: việc chuyển từ đất trồng lúa sang loại đất khác trong nhóm đất nông nghiệp (như đất trồng cây lâu năm) phải được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cho phép.

Tại khoản 5 Điều 182 Luật Đất đai 2024 cho phép người trồng lúa được chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi trên đất lúa (bao gồm hình thức chuyển đổi từ trồng lúa sang trồng cây lâu năm) mà không cần xin phép chuyển mục đích sử dụng đất, nếu không làm thay đổi điều kiện cần thiết để trồng lúa trở lại theo quy định của pháp luật về trồng trọt.

Theo Nghị định 112 năm 2024 hướng dẫn về đất trồng lúa, việc chuyển đổi này phải tuân thủ các nguyên tắc chặt chẽ, nhằm bảo đảm sử dụng đất bền vững và duy trì khả năng sản xuất lúa. 

Cụ thể: Phải phù hợp với quy định của Luật Trồng trọt năm 2018 và kế hoạch chuyển đổi do cơ quan có thẩm quyền ban hành; Chỉ được thực hiện trên phần đất trồng lúa còn lại, không thuộc vùng quy hoạch trồng lúa có năng suất, chất lượng cao.

Việc người sử dụng đất tại ĐBSCL tự ý chuyển mục đích sử dụng từ đất trồng lúa sang trồng cây lâu năm hoặc nuôi trồng thủy sản, là hệ quả của những biến động về điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội. 

Việc thiếu cơ chế hỗ trợ và định hướng chuyển đổi hợp pháp từ phía Nhà nước cũng khiến tình trạng này trở thành xu hướng phổ biến và khó kiểm soát.

Đâu là giải pháp bền vững?

Để xử lý hài hòa tình trạng người dân tự ý trồng cây lâu năm trên đất lúa ở ĐBSCL, thiết nghĩ cần có giải pháp cân bằng giữa việc duy trì kỷ cương pháp luật về đất đai và đảm bảo sinh kế cho người dân.

Trước hết chính quyền cần rà soát, phân loại mức độ vi phạm, loại cây trồng và hoàn cảnh của từng hộ để xác định khả năng chuyển đổi hợp pháp hoặc khôi phục đất lúa. 

Với những trường hợp có thể chuyển đổi theo quy định, cần hướng dẫn người dân thực hiện đúng quy hoạch, hỗ trợ kỹ thuật, vốn, giống và áp dụng chính sách bảo vệ đất lúa theo Nghị định 112 năm 2024 của Chính phủ.

Ngược lại, với các trường hợp vi phạm nghiêm trọng, cần xử lý theo Nghị định 123 năm 2024 của Chính phủ, song cần lộ trình phù hợp, kèm hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề hoặc chuyển đổi ngành nghề để tránh thiệt hại cho người dân. 

Đồng thời cần tăng cường quản lý, cập nhật quy hoạch sử dụng đất, nâng cao năng lực và trách nhiệm của chính quyền cơ sở, kết hợp tuyên truyền pháp luật để người dân hiểu rõ ý nghĩa của việc bảo vệ đất lúa đối với an ninh lương thực và phát triển bền vững.

Để giải quyết cần thay đổi cách tiếp cận từ "ngăn cấm và xử phạt" sang "quản lý và định hướng chuyển đổi bền vững".

Cái vòng luẩn quẩn 'trồng chặt, lên rẫy, xuống ruộng' của người nông dân

Những năm gần đây, từ Tây Nguyên đến miền Tây Nam Bộ, chuyện đất lúa bị chuyển sang trồng cây ăn trái, đào ao nuôi cá… không còn là chuyện hiếm. Nhưng đây không chỉ là chuyện của nông dân.