Tình trạng suy giảm nước ngầm ở Tây Nguyên đang đặt ra thách thức lớn đối với ngành nông nghiệp và sinh kế của hàng triệu nông dân.

Việc đẩy mạnh áp dụng công nghệ tưới tiết kiệm, xây dựng mô hình canh tác bền vững và phát triển giống cây trồng chịu hạn sẽ là những hướng đi cần thiết để duy trì sản xuất nông nghiệp trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Cà phê, sầu riêng nguy cơ chết khát

Giữa tháng 3-2025, dù mùa khô chưa thực sự bắt đầu nhưng nhiều vùng nông nghiệp tại Tây Nguyên đã có dấu hiệu thiếu nước, cà phê héo rũ, lúa cắt cho bò ăn.

Bà Hoàng Thị Huyên, nông dân xã Ia Hrung (huyện Ia Grai, Gia Lai), chỉ vào vườn cà phê đang "buồn" rũ lá, héo hắt. Mới tưới tới đợt thứ hai, hồ nước lớn của đội sản xuất 20ha đã khô rang không còn mấy giọt.

Còn hai đợt tưới quan trọng trong mùa khô, hàng trăm héc ta cà phê vùng này đều trông đợi cả vào giếng khoan. Ai nấy khoan giếng, nước ngầm có hạn, không bơm tưới đủ cho những rẫy cà phê đang khát.

Bà Huyên bảo mùa khô năm ngoái vùng này thiếu nước tưới, sản lượng cà phê giảm ít nhất 15% so với cùng kỳ 2024. Năm nay có lẽ sẽ thiệt hại nặng hơn vì mùa khô đến sớm.

Quản lý gần 1.000ha sầu riêng, cà phê đang kỳ đơm bông kết trái, ông Lê Văn Thanh - giám đốc Hợp tác xã nông nghiệp Ia Mơ Nông (Gia Lai) - bảo nguồn nước sản xuất là thách thức lớn mà hợp tác xã này đang đối mặt. Nhiều năm gắn với vùng đất này, ông Thanh cảm nhận rõ sự biến đổi của thời tiết khi mùa mưa dần rút ngắn, lượng mưa ít hơn và sự suy giảm nguồn nước mặt, kể cả nước ngầm.

Lão nông này nhớ lại chỉ chừng năm năm trở về trước, nguồn nước bơm tưới vườn rẫy từ các sông suối, ao hồ vẫn khá đề huề. Nhưng mấy năm trở lại đây nguồn nước mặt cạn kiệt rồi vắng dần, ao hồ trơ đáy khi mới chớm vào mùa khô.

Để cứu cây trồng khỏi chết khát, bà con tranh nhau khoan xuống lòng đất hút nước ngầm bơm tưới. Những giếng khoan đầu tiên sâu 40 - 50m nhanh chóng hết nước, nông dân thi nhau khoan sâu hơn xuống 80 - 150m và tới nay đã có những giếng khoan sâu 180m.

Không đợi tới nghiên cứu của nhà khoa học, nông dân cũng có thể kết luận mạch nước ngầm đang tụt nhanh vì bị khai thác cạn kiệt. Đến nay cứ 10 nhà thì có 9 nhà khoan giếng hút nước tưới cây. Nhìn những rẫy cà phê, sầu riêng bạt ngàn, ông Thanh không giấu được nỗi lo sự trù phú này khó có thể kéo dài.

"Là nông dân hiểu rõ vùng đất này, tôi biết rằng kiểu canh tác hiện giờ không thể bền vững. Nếu không có giải pháp nào khác, chỉ trong vòng năm năm nữa thôi vùng này sẽ khô hạn không cứu chữa được, tới lúc ấy có lẽ chỉ trồng được cây mì trên đất này!", ông Thanh trầm tư.

Nhìn về túi nước khổng lồ các hồ thủy điện

Trên vùng đất mênh mông gần hồ thủy điện Ia Ly, vườn sầu riêng hàng chục héc ta của ông Nguyễn Chất Sâm đang phát triển xanh tốt. Cách chân đập thủy điện chưa đầy 500m nhưng vườn rẫy của ông Sâm và bà con lân cận chẳng hưởng được chút nước nào từ túi nước hàng trăm triệu mét khối đang chứa dưới lòng hồ rộng bao la.

Nguồn sống của những vườn rẫy này hầu như chỉ dựa vào dòng chảy được ông Sâm nối vào con suối trên đỉnh núi. Nhưng so với vài chục héc ta đất có suối nước, hàng ngàn héc ta đất quanh hồ thủy điện Ia Ly vẫn khô khốc dù đứng trên đồi phóng tầm mắt xuống lòng hồ bao la nước.

Hàng triệu mét khối nước quý giá cứ thế trôi tuột qua ống dẫn dòng vào máy phát điện rồi chảy về sông Sê San trước khi đổ qua biên giới Campuchia vào sông Tonle San.

Ông Sâm nói với sức lực nhỏ lẻ từng hộ dân, việc đặt một đường ống bơm hàng cây số từ hồ Ia Ly để bơm tưới những vùng đất lân cận là điều quá sức. Nhưng nếu Nhà nước nghiên cứu và đầu tư một hệ thống thủy lợi quy mô lớn, dùng nguồn nước vô tận của hồ Ya Ly, hồ Sê San bơm theo hệ thống kênh trải đều khắp vùng đất này mọi chuyện sẽ rất khác.

Khi đó, hàng trăm ngàn héc ta đất đỏ quanh năm khô hạn phía tây Gia Lai, Kon Tum sẽ được đánh thức, ban cho sự sống mới với những cây trồng chủ lực như cà phê, hồ tiêu, sầu riêng, chanh dây... Nông dân sẵn sàng bỏ tiền mua nước thủy lợi để hỗ trợ Nhà nước thu hồi vốn đầu tư cho dự án bởi hiện nay chi phí khoan giếng, trả tiền điện mỗi hộ dân đã lên tới hàng trăm triệu đồng.

Không riêng hồ Ia Ly, hồ Sê San, toàn vùng Tây Nguyên còn nhiều túi nước lớn là các hồ thủy điện trên các hệ thống sông Srêpôk, sông Đồng Nai... chưa sử dụng cho mục đích nông nghiệp. Những túi nước khổng lồ này có thể là nguồn dự trữ quan trọng giải quyết căn cơ khô hạn về lâu dài.

Tưới tiết kiệm, thay đổi tập quán canh tác

PGS.TS Nguyễn Văn Minh, trưởng khoa nông lâm nghiệp Trường đại học Tây Nguyên, cảnh báo việc khai thác nước ngầm quá mức đang khiến nguồn tài nguyên này suy giảm nghiêm trọng.

Trong vòng 20 năm qua, lượng nước ngầm tại Tây Nguyên đã giảm từ 70 - 80%. Nguyên nhân chủ yếu là do nông dân chưa có ý thức bảo vệ nguồn nước, tùy tiện khoan giếng tưới tiêu mà không có quy hoạch trong khi công tác quản lý của Nhà nước còn lỏng lẻo.

Ông Minh so sánh với các nước có nền nông nghiệp tiên tiến, nơi việc khoan giếng bị kiểm soát chặt chẽ.

Nông dân phải xin giấy phép rất khó khăn và chủ yếu sử dụng nguồn nước do ngành nông nghiệp cung cấp tập trung. Trong khi đó tại Tây Nguyên, tình trạng khoan giếng diễn ra tràn lan. Một số nơi mỗi héc ta đất có thể có tới 4 - 5 giếng khoan, dẫn đến sự suy kiệt nguồn nước nghiêm trọng.

Để bảo vệ nguồn nước và giảm thiểu tác động của hạn hán, theo ông Minh, giải pháp khả thi nhất là ứng dụng công nghệ tưới tiết kiệm, đặc biệt là tưới nhỏ giọt.

Ông cho biết nếu áp dụng hệ thống tưới tiết kiệm, mỗi gốc cà phê chỉ cần 300 - 400 lít nước cho một lần tưới nhưng vẫn đảm bảo năng suất, trong khi phương pháp tưới kéo ống truyền thống tiêu tốn đến 1.000 lít nước.

Ngoài ra, cần theo mô hình trồng xen canh cây thân gỗ để tạo bóng mát cho cây trồng chính, kết hợp trồng cây họ đậu để cải tạo đất và giữ ẩm bề mặt. Tại Đắk Lắk, nhiều nông dân đã chủ động xây hồ lót bạt trữ nước mưa, tạo nguồn dự phòng cho mùa khô hạn, giúp giảm phụ thuộc vào nguồn nước ngầm.

Đồng quan điểm, TS Phan Việt Hà - phó viện trưởng Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên - nhận định rằng biến đổi khí hậu đã khiến lượng mưa phân bố không đồng đều và cường độ mưa thay đổi thất thường. Hậu quả là mùa khô ngày càng khắc nghiệt, tình trạng thiếu nước diễn ra trầm trọng hơn.

Để giải quyết vấn đề này cần có các giải pháp tổng hợp ở cả cấp độ vĩ mô và vi mô. Về mặt quy hoạch, cần xác định các vùng sản xuất phù hợp với đặc điểm sinh thái, sử dụng tài nguyên hợp lý và chuyển đổi sang các loại cây trồng có khả năng chịu hạn tốt hơn.

"Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên hiện đang nghiên cứu và lai tạo các giống cà phê mới như TR14, TR15 và H6C. Các giống này có khả năng chịu hạn tốt hơn, giúp giảm một lần tưới so với giống phổ thông nhưng vẫn đảm bảo năng suất. Đây có thể là một giải pháp quan trọng giúp nông dân đối phó với tình trạng thiếu nước trong dài hạn", TS Hà cho biết.

Bí quyết tạo nên những mùa vàng bền vững của bà con Tây Nguyên

Nhờ những bí quyết hiện đại và bộ giải pháp dinh dưỡng toàn diện cho cây trồng mang thương hiệu Phân Bón Cà Mau, những năm qua, nhiều bà con Tây Nguyên đã chào đón những mùa vàng bền vững với năng suất vượt mong đợi.