Mỗi quốc gia có cách giải quyết khác nhau đối với những thách thức như chỗ sạc, pin cũ và các giải pháp phát triển giao thông bền vững. Bài học nào cho Việt Nam?

Vào tháng 11-2022, Trung tâm Luật, Năng lượng và Môi trường (CLEE) thuộc Đại học California ở Berkeley (Mỹ) phối hợp với Liên minh Giảm phát thải carbon trong giao thông vận tải (TDA) đã chọn bang California của Mỹ là một ca điển hình về đổi mới trong chiến lược cải tiến cơ sở hạ tầng xe không phát thải bằng nguồn vốn đầu tư tư nhân.

Chính sách ưu đãi công nghệ xe không phát thải

Để đạt được các mục tiêu giảm 40% lượng khí thải nhà kính vào năm 2030 và 80% vào năm 2050, đồng thời giảm 50% lượng tiêu thụ dầu mỏ vào năm 2030, bang California xác định phải chuyển đổi mạnh mẽ mọi lĩnh vực đồng thời thu hút các cơ quan nhà nước, doanh nghiệp tư nhân và người dân tham gia. 

Bang đã sử dụng ba công cụ chính gồm xác định các mục tiêu rõ ràng, đầu tư vào công nghệ tiên tiến và bảo đảm mức độ chắc chắn thị trường (thị trường đáng tin cậy và ổn định).

Trước đó, năm 2013 Thống đốc Edmund Gerald Brown (từ năm 2011 - 2019) đã ban hành sắc lệnh B-16-2012 xác định đến năm 2025 sẽ có 1,5 triệu xe không phát thải (ZEV) lưu thông trên đường.

Xe không phát thải gồm: xe chạy bằng điện và xe chạy bằng pin nhiên liệu hydro. Năm năm sau, sắc lệnh B-48-18 được ban hành kêu gọi mở rộng đầu tư tư nhân vào cơ sở hạ tầng xe không phát thải, đặc biệt dành cho các cộng đồng có thu nhập thấp và khó khăn.

Sắc lệnh này xác định các mục tiêu về cơ sở hạ tầng cho trạm sạc và trạm tiếp nhiên liệu hydro với mục tiêu đạt 5 triệu xe không phát thải trên đường ở California vào năm 2030. 

Năm 2020, Thống đốc Gavin Newsom (từ tháng 1-2019) đã ban hành sắc lệnh hành pháp N-79-20 đặt ra mốc thời hạn 100% xe không phát thải bán ra ở California (năm 2045 cho xe tải thương mại và năm 2035 cho xe hạng nhẹ).

Công cụ kế tiếp là đầu tư vào công nghệ tiên tiến. Chính quyền California đã ban hành nhiều chính sách ưu đãi để thu hút nguồn vốn tư nhân triển khai các công nghệ xe không phát thải và hỗ trợ người dân tiếp cận các công nghệ này theo cách công bằng. 

Vốn đầu tư có được từ các nguồn thu thuế, phí, tiền bồi thường và tiền đấu giá qua chương trình Giới hạn và giao dịch khí thải (mua bán tín chỉ carbon) ban hành năm 2013.

Các nguồn thu được chuyển vào Quỹ Giảm khí thải nhà kính, sau đó phân bổ cho các cơ quan nhà nước để thực hiện các chương trình giảm phát thải. 

Luật quy định 35% doanh thu phải được cấp cho các cộng đồng có thu nhập thấp và có hoàn cảnh khó khăn về môi trường. Tiền đầu tư hỗ trợ cho các chương trình công nghệ sạch từ giai đoạn trình diễn cho tới khi đưa vào kinh doanh theo cách công bằng.

Các công nghệ không phát thải đã mở đường cho Ủy ban Tài nguyên không khí California (CARB) ban hành các quy định mới sáng tạo như Xe ô tô sạch tiên tiến và Xe tải sạch tiên tiến nhằm yêu cầu các nhà sản xuất xe ô tô và xe tải phải đạt mục tiêu bán ra thị trường xe không phát thải. 

Đến năm 2022, California đã phân bổ 10 tỉ USD cho xe không phát thải, trong đó 7 tỉ được sử dụng để thúc đẩy triển khai các loại xe hạng trung và hạng nặng, xe địa hình và cơ sở hạ tầng cần thiết.

Ba quy định thúc đẩy đầu tư vào cơ sở hạ tầng không phát thải

Nhằm thúc đẩy mức độ chắc chắn thị trường, chính quyền bang California đã ban hành ba quy định:

1. Quy định Tiêu chuẩn về nhiên liệu carbon thấp năm 2009 (quy định đầu tiên thuộc loại này ở Mỹ) nhằm giảm cường độ carbon các nguồn nhiên liệu giao thông và sử dụng các nguồn carbon thấp và tái tạo thay thế. 

Các nhà cung cấp nhiên liệu giao thông có cường độ carbon thấp hơn mục tiêu hằng năm của California (như hydro và điện) sẽ tạo ra tín chỉ carbon và bán lại tín chỉ cho các nhà cung cấp nhiên liệu giao thông có cường độ carbon cao. Đến năm 2022, chương trình nêu trên đã tạo ra hơn 10 tỉ USD thông qua mua bán giao dịch tín chỉ carbon.

2. Quy định Xe ô tô sạch tiên tiến có hiệu lực năm 2012 bao gồm gói các quy định đã ban hành như quy định về các tiêu chuẩn và lượng khí nhà kính đối với xe phát thải thấp, quy định về công nghệ đối với xe không phát thải, quy định về tiêu chuẩn và yêu cầu đối với các mẫu xe không phát thải đời 2026 - 2035.

3. Quy định Xe tải sạch tiên tiến ra đời vào tháng 6-2020 yêu cầu các nhà sản xuất xe tải phải đạt mục tiêu bán xe tải không phát thải đến năm 2035. 

Sau đó, các bang khác như New York, Massachusetts, New Jersey, Oregon, Washington đã thông qua quy định tương tự. Đến cuối tháng 4-2023, California thông qua quy định Đội xe sạch tiên tiến nhằm chấm dứt bán xe tải chạy xăng dầu vào năm 2040.

Các quy định trên đã tạo mức độ chắc chắn thị trường, từ đó thúc đẩy quá trình chuyển đổi xe không phát thải nhanh hơn. 

Một khi bang California đã ấn định mốc thời gian bán xe không phát thải và giảm cường độ carbon trong nhiên liệu, các nhà sản xuất xe và thiết bị, các nhà cung cấp và vận hành cơ sở hạ tầng, các nhà đầu tư tư nhân và các công ty tiện ích an lòng mà đầu tư.

Có hai bài học rút ra từ ca điển hình bang California:

Thứ nhất là xác định các mục tiêu rõ ràng: Các thống đốc bang California và cơ quan lập pháp của bang đã xác định rõ các mục tiêu giảm phát thải carbon và triển khai xe không phát thải, từ đó xây dựng một lộ trình tổng thể để phát triển các chính sách hỗ trợ.

Thứ hai là ban hành các quy định phát tín hiệu thị trường cho các nhà đầu tư tư nhân: Quản lý các nhà sản xuất và các nhà cung cấp nhiên liệu là công cụ hiệu quả để phát triển thị trường xe không phát thải tại California.

******************

Trung Quốc trợ cấp trọn gói từ nhà sản xuất, nhà cung cấp pin, nhà điều hành trạm sạc pin cho tới người dùng cuối để thúc đẩy xài xe ô tô điện. Trong khi đó, Ấn Độ xây dựng chương trình tập trung ưu đãi xe lai và xe điện hai bánh, ba bánh.

>> Kỳ tới: Trung Quốc và Ấn Độ trợ cấp xe điện thế nào

Từ xe xăng sang xe điện: Thượng Hải cần tới 18 năm

TTCT - Trong kế hoạch chuyển đổi sang xe điện ở các đô thị lớn, nhìn ra thế giới, không ít bài học của các quốc gia đi trước có thể sẽ hữu ích cho Việt Nam.