Từ các tài liệu ghi chép, hồi ký của một số nhân vật quan trọng từ thời kháng chiến chống Pháp cho thấy đó là những đồng tiền vàng bản vị, được Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh ra sắc lệnh in vào năm 1948 ở chiến khu Việt Bắc, để khẳng định vị thế của nền tài chính của một nước Việt Nam độc lập.

Hiện chưa tìm thấy đồng 10 Việt và 50 Việt nào, chỉ có hai đồng 20 Việt của Bộ trưởng Bộ Tư pháp Vũ Đình Hòe cùng Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam Nguyễn Thị Thập tặng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh ở Hà Nội và Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ ở TP.HCM.

Tiền ấy đúc từ vàng của nhân dân

Đã gần 20 năm kể từ ngày ông Vũ Thế Khôi - trưởng nam của cố bộ trưởng Bộ Tư pháp Vũ Đình Hòe, biết tới đồng tiền vàng mà cả đời bố mình quý như báu vật, và hơn 10 năm thực hiện di nguyện của bố, tặng đồng tiền cho Bảo tàng Hồ Chí Minh, ông Khôi còn nhớ như in lời căn dặn của bố: phải đưa vào bảo tàng để nhân dân được chiêm ngưỡng nó.

Ông Khôi kể, mặc dù là con trưởng của cụ Vũ Đình Hòe, được cụ rất tin yêu, nhưng phải tới năm 2006 ông mới lần đầu tiên được biết tới đồng tiền vàng bộ trưởng khi bố mẹ ông quyết định chuyển vào Nam sống, dưỡng già.

Trước khi bố mẹ đi, ông Khôi được giao lại đồng tiền vàng vì bố ông lo lắng mang theo đường xa bất trắc. Một ngày năm 2011, ông Khôi nhận được điện thoại của bố mình, gọi vào Nam gấp, với lời nhắn: "Thời gian của bố còn ít lắm. Con bỏ hết mọi việc vào đây".

Vào TP.HCM, ông Khôi giúp bố hoàn tất mấy bài báo về những người bạn thân thiết. Và một việc quan trọng khác là nhận ký thác của bố về đồng tiền vàng.

Trên giường bệnh, ông Vũ Đình Hòe căn dặn con: đồng tiền vàng đúc bằng vàng nhân dân quyên góp cho Chính phủ Cụ Hồ trong Tuần lễ vàng, nên phải để toàn dân được thấy nó. Hãy hiến tặng nó cho Bảo tàng Hồ Chí Minh ở Hà Nội.

Năm 2012, sau khi ông Vũ Đình Hòe mất được một năm thì vợ ông - bà Nguyễn Thị Trường ra Hà Nội, cùng con trai thực hiện di nguyện của chồng. Bà tặng lại đồng tiền vàng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh.

"Trong cuộc đời bố tôi, có hai kỷ vật là quà tặng của Bác Hồ, được cụ nâng niu quý trọng và gìn giữ đến tận cuối đời là đồng tiền vàng và chiếc đồng hồ Thụy Sĩ Movado có in hình Bác Hồ, món quà Bác tặng bố tôi năm 1957. Hai kỷ vật ấy đều được bố tôi hiến tặng cho Bảo tàng Hồ Chí Minh ở Hà Nội và TP.HCM", ông Khôi nói.

Sinh thời, phu nhân cố bộ trưởng Vũ Đình Hòe có kể câu chuyện chồng mình giữ đồng tiền vàng khi gia đình tặng nó cho Bảo tàng Hồ Chí Minh. Câu chuyện được ông Hoa Đình Nghĩa - cán bộ nghiên cứu của Bảo tàng Hồ Chí Minh, ghi lại.

Bà Trường kể chồng bà lúc bấy giờ là bộ trưởng Bộ Tư pháp. Bác Hồ tặng cho mỗi bộ trưởng một đồng. 

"Ông Nguyễn Chí Thanh một đồng, ông Võ Nguyên Giáp một đồng, nhà tôi một đồng, ông Đỗ Đình Thiện một đồng và ông Phan Anh một đồng… Một hôm, nhà tôi về bảo là Bác cho một đồng tiền vàng và đưa cho tôi xem", bà Trường nói.

Bà cho biết thêm, gia đình bà có người em rể, là thương gia lớn ở Sài Gòn, có rất nhiều tàu, thuyền, chở đi các nước. Ông biết giá trị của đồng tiền, khuyên anh rể bán đi, sẽ được giá lắm. Khi ấy ông Vũ Đình Hòe đông con nên cuộc sống cũng thiếu thốn nhiều. Nhưng ông nhất quyết không động vào đồng tiền vàng mà ông coi như báu vật vô giá.

Đồng tiền vàng thứ hai được tìm thấy đến nay là đồng tiền vàng 20 Việt, Bác Hồ tặng bà Nguyễn Thị Thập, hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ ở TP.HCM.

Bà Phạm Thị Diệu - phó giám đốc Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ, cho biết đây là đồng tiền vàng Bác Hồ tặng cho bà Nguyễn Thị Thập trong dịp bà tham dự Đại hội Liên đoàn Phụ nữ dân chủ quốc tế lần thứ 4 tại Vienna, Cộng hòa Áo, năm 1958. Bà Thập khi ấy là chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, phó chủ tịch Quốc hội.

Năm 1985, bà Thập tặng đồng tiền vàng cho Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ mà khi ấy còn mang tên Nhà truyền thống Phụ nữ Nam Bộ.

"Dì Thập là một trong 12 thành viên của Tổ sử Phụ nữ Nam Bộ, những người có công sáng lập Nhà truyền thống Phụ nữ Nam Bộ. Ngay khi nhà truyền thống mở cửa đón khách năm 1985, dì đã tặng lại đồng tiền vàng Bác Hồ tặng dì năm xưa cho nhà truyền thống", bà Diệu nói.

Nhớ lại chuyện này, bà Lê Ngọc Thu - con gái bà Nguyễn Thị Thập, kể năm 1958 mẹ bà đi hội nghị ở nước ngoài. Khi ấy đồng đô la dự trữ ở nước ta còn ít, mỗi cán bộ đi nước ngoài chỉ mang theo một số tiền nhỏ.

Trước khi bà Thập đi, Bác đã đưa cho bà đồng tiền vàng 20 Việt (khoảng 2 chỉ vàng). Bác dặn để dành khi hữu sự thì dùng để giải quyết.

Chuyến đi ấy bà Thập không phải dùng đến đồng tiền vàng. Cả những năm tháng sau này, bà Thập cũng không bao giờ nghĩ tới chuyện tiêu đồng tiền vô giá ấy.

Những năm cuối đời, bà tặng rất nhiều đồ kỷ vật quý trong cuộc đời hoạt động cách mạng vẻ vang của mình cho Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ, trong đó có đồng tiền vàng 20 Việt.

Nhật ký đồng tiền vàng

Đây là câu hỏi không dễ trả lời bởi đồng tiền này không được đưa vào lưu thông nên không được ghi trong cuốn Lịch sử đồng tiền Việt Nam (NXB Hồng Đức, 2021) mà Ngân hàng Nhà nước cho biên soạn.

Không tìm thấy những cuốn sử chính thống nói về việc này. Nhưng ông Hoa Đình Nghĩa trong quá trình nghiên cứu về đồng tiền vàng đã tìm thấy một số thông tin trong những cuốn hồi ký của những người có liên quan thời ấy, đặc biệt là cuốn Nhật ký của một bộ trưởng của ông Lê Văn Hiến, người giữ chức bộ trưởng Bộ Tài chính trong Chính phủ Việt Nam Dân chủ cộng hòa thời kỳ đồng tiền vàng được phát hành.

Ông chính là người cùng với Chủ tịch Hồ Chí Minh ký trong sắc lệnh số 199/SL ngày 8-7-1948 về việc phát hành đồng tiền vàng bản Việt.

Theo khảo cứu của ông Hoa Đình Nghĩa, trong cuốn "nhật ký" của ông Hiến có một số lần nhắc tới việc phát hành đồng tiền này, từ lúc duyệt bản thiết kế cho tới việc đúc tiền tại xưởng đúc tiền mới lập ở Khuyếch, việc Bác Hồ tặng cho các đại biểu miền Nam và mang ra nước ngoài tặng đại biểu quốc tế…

Trang nhật ký ngày 28-1-1948, ông Hiến ghi lại kết luận của Hội nghị tại Tuyên Quang, trong đó có nội dung "lập đồng vàng Việt Nam lấy tên Việt".

Ngày 19-3-1948, có nội dung "nhà máy đúc tiền cho xây dựng lại để dập tiền nhôm và đồng Việt".

Một ngày sau, trang nhật ký của ông Hiến ghi: "Nguyễn Văn Danh, giám đốc Nhà Đúc tiền cùng với Ngọc chuyên môn về việc đúc tiền, hôm nay đem mẫu đồng "Việt" đến, cùng với các anh em này nghiên cứu giá trị đồng Việt.

Theo kiểu vẽ và hình thể đã ấn định, tính số vàng vào khoảng 7g, nghĩa là trên 2 chỉ. Do đó định lấy đồng này giá trị 20 Việt tức là 1 Việt vào khoảng 0,335g đúng với 1 phân ta…".

Ngày 29-3-1948, ông "chuẩn y mẫu và tích lương đồng "Việt" vàng". Ba tháng sau, ngày 26-6-1948 ông "lấy thuyền xuôi xuống Khuyếch để thăm cơ quan đúc tiền". Nhật ký cho biết tuy chưa hoàn toàn nhưng trong một tháng nữa có thể bắt đầu sản xuất đồng "Việt".

Ngày 8-7-1948, sắc lệnh về đồng Việt được ban hành.

Nhật ký ngày 13-9-1948, ông Hiến cho thấy đã đúc những đồng đầu tiên, chưa hoàn hảo, phải chỉnh sửa, nhưng bởi đó là "đồng tiền vàng, đơn vị tiền tệ đầu tiên của nước Việt Nam, xem cũng khoái mắt". Ông "cho sửa chữa lại thật đẹp sẽ đưa ra Chính phủ".

Trang nhật ký ngày 10-10-1948 ghi ông Hiến cho xúc tiến việc in đồng vàng 20 Việt để tặng cho các đại biểu Nam Bộ.

Đến ngày 20-11-1948, ông Hiến nhận của Sở Đúc tiền một hộp 500 đồng vàng 20 Việt. "Kỹ thuật không hoàn toàn lắm. Ảnh không đẹp lắm. Dẫu sao đồng tiền này ra sẽ kích thích lòng ao ước của dân nhiều. Ảnh hưởng đến tinh thần không nhỏ. Hồ Chủ tịch sẽ dành một số cho đồng bào Nam Bộ…".

Ngày 10-12-1948, ông Hiến "gởi 10 đồng vàng 20 Việt để cụ (Bác Hồ - PV) tặng đại biểu Nam Bộ và gởi một số cho đại biểu Nam Bộ". Ngày 6-11-1949, Chính phủ "ấn định đồng Việt 375mg vàng để ly khai với các đồng bạc của Pháp, đồng thời xác nhận chủ quyền của ta".

Ngày 27 và 29-12-1949, Sở Đúc tiền đã gửi về 200 đồng vàng 20 Việt. Ông Hiến "chọn một số đẹp gởi gấp cho Hồ Chủ tịch để biếu ra ngoài". Đồng vàng lần này đã khá nhiều hơn. Đợt này, 50 đồng vàng 20 Việt đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh "tặng các nhân vật ngoại quốc, một đồng tiền vàng đầu tiên của ta để tượng trưng một hệ thống tiền tệ độc lập"...

Như vậy, nhật ký của ông Lê Văn Hiến cho thấy đồng tiền vàng đã được phát hành năm 1948, có cả mệnh giá 50 Việt, 10 Việt, bên cạnh mệnh giá 20 Việt.

Đồng tiền mệnh giá 20 Việt được Bác Hồ tặng cho các đại biểu Nam Bộ lẫn đại biểu ngoại quốc.

Nhật ký đến năm 1949 không thấy nhắc tới việc Bác Hồ tặng cho các bộ trưởng. Hồi ký của ông Vũ Đình Hòe cũng ghi ông được tặng đồng tiền vàng cùng các bộ trưởng khác vào khoảng năm 1950-1951.

Ông Hoàng Như Ngọc thiết kế đồng tiền vàng?

Nhật ký của ông Hiến không đề cập trực tiếp ai là người thiết kế đồng tiền vàng này. Nhưng trang nhật ký ngày 20-3-1948 của ông ghi: "Nguyễn Văn Danh, giám đốc Nhà Đúc tiền cùng với Ngọc chuyên môn về việc đúc tiền, hôm nay đem mẫu đồng "Việt" đến…".

Có thể phỏng đoán người tên Ngọc, được giới thiệu là "chuyên môn về đúc tiền", cùng với giám đốc Nhà Đúc tiền mang mẫu đồng Việt đến, chính là người thiết kế mẫu đồng Việt.

Vậy ông Ngọc này là ai? Hồi ký của ông Biệt Lam Trần Huy Bá - nguyên giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam, cho biết ông Hoàng Như Ngọc hiệu Tiến Xương ở phố Hàng Bạc chính là người vẽ kiểu đồng tiền nhôm 5 hào và 1 đồng cho Chính phủ Việt Nam Dân chủ cộng hòa năm 1946 do ông Phạm Văn Đồng duyệt mẫu.

Đồng tiền 1 đồng này một mặt có ảnh nghiêng hình Bác Hồ, quanh hình có 6 chữ "Việt Nam Dân chủ cộng hòa", dưới hình Bác có khắc chữ "H. Ngọc" nhỏ, mặt sau có hình bông lúa có chữ 1 đồng, dưới bó lúa có chữ 1946.

"Đồng bạc này do một mình anh Ngọc phụ trách làm cả, nên được ghi tên anh ở dưới", ông Trần Huy Bá viết trong hồi ký.

Đáng chú ý, hình Bác Hồ trên đồng tiền này rất giống với hình Bác Hồ trên đồng tiền vàng Việt.

Theo ghi chép của ông Hoa Đình Nghĩa, ông Trần Tiến - nguyên trưởng phòng thiết kế mẫu tiền, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam - cho biết thời kỳ đầu cách mạng, ta có một chiếc máy dập tiền do Pháp để lại. Một người thợ duy nhất có khả năng khắc tiền là ông Hoàng Như Ngọc, người dập tiền xu từ thời Pháp.

Ông Ngọc đã được Bộ trưởng Bộ Tài chính Phạm Văn Đồng (năm 1946) mời đến để khắc các đồng tiền mệnh giá 5 hào; 1 đồng; 2 đồng. Vì vậy, ông Tiến cho rằng giai đoạn 1946-1948 chỉ có duy nhất ông Hoàng Như Ngọc có chuyên môn đảm nhận khâu thiết kế tạo khuôn để đúc đồng tiền vàng này.

"Từ hình thức, biểu tượng, cách khắc đúng với phong cách đồng tiền kim khí bằng nhôm trước đó ông Ngọc đã làm.

Vì vậy tôi khẳng định đồng 20 Việt bằng vàng này được sản xuất vào cuối năm 1948, hoặc đầu năm 1949 và do ông Hoàng Như Ngọc đảm trách khâu thiết kế, đúc khuôn và dập trên máy", ông Tiến nói.

Kết hợp với cái tên "Ngọc" được ông Lê Văn Hiến nhắc trong hồi ký, nhiều người sẽ đồng tình với suy luận của ông Trần Tiến.

Đồng tiền không phải là rất hoàn mỹ về thiết kế, nhưng có ý nghĩa rất lớn trong việc khẳng định nền độc lập của nước ta lúc bấy giờ. Nên người thiết kế đồng tiền ấy cũng đã khắc tên mình vào lịch sử.

Thủ tướng dự chương trình 'Hà Nội - Từ mùa thu lịch sử năm 1945' tái hiện 80 năm lãng mạn, bi tráng

Thủ tướng dự chương trình 'Hà Nội - Từ mùa thu lịch sử năm 1945' diễn ra tại quảng trường Cách mạng Tháng Tám, nơi 80 năm trước diễn ra cuộc mít tinh lịch sử ngày 19-8-1945.