Trong nhiều năm qua, các bảng xếp hạng đại học quốc tế như Times Higher Education (THE), QS World University Rankings hay U.S. News & World Report đã trở thành công cụ phổ biến để đánh giá và đối sánh chất lượng giáo dục giữa các trường đại học trên toàn cầu.

Thứ hạng cao thường được xem như một minh chứng cho uy tín học thuật, giúp các trường thu hút sinh viên giỏi, giảng viên quốc tế và các nguồn tài trợ nghiên cứu lớn.

Tuy nhiên trong vài năm trở lại đây, hàng loạt đại học danh tiếng đã tuyên bố rút khỏi hoặc không tiếp tục tham gia các bảng xếp hạng này (xem thêm Tuổi Trẻ ngày 6-10).

Phản ứng trước tiêu chí đánh giá thiên lệch

Nguyên nhân đầu tiên nằm ở cách thức đo lường và bộ tiêu chí đánh giá. Nhiều trường cho rằng các hệ thống xếp hạng hiện nay quá thiên về các chỉ số định lượng như số lượng bài báo quốc tế, chỉ số trích dẫn hay tỉ lệ giảng viên nước ngoài, trong khi bỏ qua các yếu tố định tính như chất lượng giảng dạy, ảnh hưởng xã hội hay mức độ hạnh phúc và phát triển bền vững của sinh viên.

Một nguyên nhân khác đến từ áp lực cạnh tranh và hệ lụy của "cuộc đua xếp hạng". Khi vị trí trên bảng xếp hạng được xem như thước đo danh tiếng, nhiều trường buộc phải tái cơ cấu hoạt động nhằm "đạt điểm cao" theo tiêu chí thay vì tập trung vào chất lượng giảng dạy và đổi mới học thuật.

Không chỉ các trường đại học phương Tây, một số đại học châu Á cũng chủ động rời bỏ bảng xếp hạng với lý do tương tự.

Các đại học như Renmin University, Nanjing University và Lanzhou University (Trung Quốc) tuyên bố không tiếp tục tham gia xếp hạng quốc tế nhằm "phát triển giáo dục mang bản sắc Trung Hoa" và tránh lệ thuộc vào các tiêu chí phương Tây.

Động thái này thể hiện tinh thần tự chủ học thuật và khẳng định bản sắc giáo dục quốc gia, nhấn mạnh rằng phát triển đại học không nhất thiết phải phụ thuộc vào chuẩn mực do một số tổ chức quốc tế đặt ra.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, việc bảo vệ giá trị riêng, tránh "đồng nhất hóa" mô hình giáo dục là điều cần thiết để duy trì sự đa dạng và sáng tạo trong tri thức.

Một vấn đề khác thường bị phê phán là độ tin cậy và tính minh bạch của dữ liệu xếp hạng. Hầu hết các bảng xếp hạng đều dựa trên dữ liệu tự báo cáo của các trường và các khảo sát danh tiếng (reputation surveys) vốn mang tính chủ quan cao.

Danh tiếng học thuật, tuy có giá trị, lại dễ bị chi phối bởi quy mô truyền thông, ngôn ngữ hay lịch sử lâu đời những yếu tố không phản ánh chính xác năng lực hiện tại.

Một số chuyên gia chỉ ra rằng các trường hoàn toàn có thể "tối ưu hóa" dữ liệu để cải thiện thứ hạng mà không cần thay đổi thực chất, khiến bảng xếp hạng dần trở thành một công cụ marketing hơn là công cụ học thuật. Do đó việc một số trường rút lui không phải là phủ nhận nhu cầu đối sánh, mà là một tuyên bố bảo vệ tính liêm chính và tự do học thuật.

Công cụ đối sánh hữu ích

Dẫu vậy cần nhìn nhận rằng không phải mọi trường đều có điều kiện như các "đại học top đầu" để tự khẳng định vị thế mà không cần xếp hạng. Với nhiều đại học đang phát triển, đặc biệt ở châu Á, châu Phi hay Mỹ Latin, các bảng xếp hạng quốc tế vẫn là một công cụ đối sánh hữu ích.

Việc biết mình đang ở đâu trong bức tranh giáo dục toàn cầu giúp nhà trường xác định điểm mạnh, điểm yếu từ đó hoạch định chiến lược phát triển phù hợp.

Các bảng xếp hạng cũng thúc đẩy văn hóa đánh giá dựa trên minh chứng, khuyến khích các trường công khai dữ liệu về công bố khoa học, hợp tác quốc tế và hiệu quả đào tạo, những yếu tố vốn còn hạn chế ở các hệ thống giáo dục đang phát triển.

Nếu hiểu đúng và sử dụng đúng, xếp hạng có thể trở thành "tấm gương soi" thay vì "đường đua".

Đại học Quốc gia Singapore (NUS) là ví dụ điển hình: từ chỗ không nằm trong top 100 thế giới đầu những năm 2000, NUS đã tận dụng các chỉ số của QS Rankings để xây dựng chiến lược đầu tư nghiên cứu, quốc tế hóa chương trình và hợp tác học thuật.

Tại Việt Nam, Đại học Quốc gia Hà Nội, TP.HCM, Trường đại học Tôn Đức Thắng và Đại học Duy Tân, Đại học Bách khoa Hà Nội... cũng là những ví dụ thành công.

Họ tận dụng dữ liệu từ QS và THE để cải thiện năng lực công bố khoa học, mở rộng hợp tác quốc tế và chuẩn hóa quy trình quản trị. Thứ hạng được cải thiện nhưng quan trọng hơn là chất lượng đào tạo và năng lực cạnh tranh thực tế của nhà trường cũng tăng theo.

Trở thành động lực cải tiến

Tham gia xếp hạng buộc các trường công khai dữ liệu, chịu trách nhiệm giải trình và duy trì minh bạch học thuật.

Ở tầm quốc gia, dữ liệu từ các bảng xếp hạng có thể hỗ trợ cơ quan quản lý trong việc hoạch định chính sách, phân bổ ngân sách và định hướng đầu tư có trọng tâm, tránh tình trạng dàn trải.

Bên cạnh đó các bảng xếp hạng còn tạo ra "ngôn ngữ chung" của giáo dục toàn cầu, giúp các trường dễ dàng xác định đối tác tương thích, mở rộng hợp tác nghiên cứu, trao đổi sinh viên và công nhận tín chỉ xuyên quốc gia.

Điều cốt yếu là phải thay đổi cách hiểu về xếp hạng: xem nó như công cụ đối sánh và phát triển, không phải biểu tượng danh tiếng. Khi đó xếp hạng sẽ khuyến khích sự tiến bộ thay vì nuôi dưỡng "bệnh thành tích".

Nhiều đại học lớn rời bỏ bảng xếp hạng toàn cầu

Tuổi Trẻ giới thiệu bài viết của TS Phương Nguyễn từ ĐH Frankfurt Goethe Universität (Đức), thành viên châu Âu Hiệp hội Giáo dục quốc tế HETL, bàn thêm về xu hướng này.