Từ Yale, Harvard đến Sorbonne, hơn 700 cơ sở giáo dục hàng đầu thế giới đang tẩy chay các hệ thống xếp hạng đại học - dấu hiệu của cuộc cách mạng định hình lại giá trị giáo dục.

Hôm 16-9, Đại học Sorbonne danh tiếng gần 800 năm tuổi của Pháp chính thức tuyên bố rút tên khỏi bảng xếp hạng THE (Times Higher Education).

Trước đó, từ cuối năm 2022, 19 trường y khoa và luật hàng đầu của Mỹ bao gồm Yale, Harvard, Columbia, Johns Hopkins đã rời bỏ bảng xếp hạng US News Ranking. Trên phạm vi toàn cầu, con số rút khỏi các bảng xếp hạng lên tới hơn 700 tổ chức giáo dục đại học và viện nghiên cứu.

Khủng hoảng sau 20 năm thống trị

Xu hướng thị trường hóa giáo dục nở rộ vào những năm 2000 khi các trường đại học tại Anh, Mỹ tự chủ tài chính và định hướng giáo dục, theo nghiên cứu của Đại học West London năm 2015. Hậu thuẫn cho trào lưu này là sự ra đời của các bảng xếp hạng quốc tế nhằm định hướng lựa chọn nơi học cho sinh viên và đầu tư cho giảng dạy nghiên cứu.

Bảng xếp hạng lâu đời nhất là ARWU, do ShanghaiRanking Consultancy xây dựng từ năm 2003. Tiếp đó là QS do Times Higher Education và Quacquarelli Symonds đồng sáng lập năm 2004, rồi THE được Times Higher Education tách riêng năm 2010.

Tính đến nay có hơn 20 bảng xếp hạng toàn cầu, chưa kể vô số tiêu chuẩn chuyên ngành và khu vực. Dù truy cập miễn phí, các tổ chức xếp hạng đã tạo nên ngành công nghiệp trị giá hàng tỉ USD, theo Hội đồng Giáo dục bậc đại học CHE tháng 3-2024.

Để tham gia "cuộc đua xếp hạng", ngoài cung cấp toàn bộ dữ liệu hoạt động hàng năm, các trường phải đầu tư đáng kể để đáp ứng tiêu chí do bảng xếp hạng đề ra. Điều này dẫn tới những cuộc chạy đua thiếu trung thực, theo Forbes.

Chẳng hạn chiến dịch khuyến khích cựu sinh viên quyên góp để tăng chỉ số uy tín; giảm quy mô lớp học qua điều phối gắn thẻ và sửa số liệu báo cáo; nhận sinh viên có điểm thi thấp vào giữa năm để không ảnh hưởng tiêu chí đầu vào...

Ở phía tổ chức xếp hạng, thông tin từ trường sẽ được đóng gói thành "khảo sát uy tín" và bán lại cho tổ chức, chính phủ, tập đoàn.

Điển hình, bảng xếp hạng QS đặt tiêu chí "uy tín" chiếm hơn 40% theo nhu cầu khai thác thông tin của bên mua.

Theo tôi, đại dịch COVID-19 đã là bước ngoặt cho ngành công nghiệp này. Đây là thời kỳ thay đổi phương thức trao đổi học thuật, khiến nhu cầu tìm kiếm nguồn thông tin khoa học tin cậy trên nguồn mở tăng cao đột biến.

Nhưng các bảng xếp hạng lại gián tiếp đi ngược xu hướng đại chúng hóa giáo dục khi gắn tiêu chuẩn với nguồn buộc nhà khoa học chịu phí từ vài nghìn tới chục nghìn USD để đăng bài trên nguồn mở, hoặc bắt độc giả trả tiền đọc bài. Song song đó, vấn đề liêm chính khoa học cũng được quan tâm hơn.

Nhiều nghiên cứu trên các tạp chí danh giá bị xét lại khiến uy tín giảm sút. Thương mại hóa công bố khoa học tạo ra những nhà khoa học đánh bóng tên tuổi qua trả phí đăng bài trên nguồn mở được xếp hạng.

Trước khủng hoảng này, ngành công nghiệp xếp hạng chuyển hướng nhắm châu Phi và các nước đang phát triển châu Á. Ngành này coi đây là thị trường mới khi đang mất dần sức hút với các tổ chức giáo dục danh tiếng ở Bắc bán cầu, theo Giáo sư Sioux McKenna (Đại học Rhodes Nam Phi).

Cuộc cách mạng định hình lại giá trị

Việc thoái lui khỏi các bảng xếp hạng không chỉ là trào lưu nhất thời mà đang trở thành cuộc cách mạng có quy mô và đồng bộ toàn cầu.

Tháng 7-2022, Ủy ban châu Âu, Hiệp hội Đại học châu Âu (EUA) và Science Europe công bố Thỏa thuận Cải cách đánh giá nghiên cứu (CoARA), chính thức mở ký kết từ tháng 9-2022. Tính đến ngày 25-8-2025, có 859 tổ chức đã ký CoARA.

Đại hội liên minh CoARA được công bố chính thức vào 2-12-2022, với ủy ban chỉ đạo được bầu cử minh bạch.

Tính đến nay có 773 thành viên từ khắp thế giới, bao gồm viện nghiên cứu, tổ chức tài trợ và tập đoàn nghiên cứu. Henk Kummeling,

Hiệu trưởng Đại học Utrecht, được bầu làm chủ tịch mới vào tháng 12-2024, theo CoARA.

Liên minh CoARA trong thông báo chính thức khuyến nghị không dùng bảng xếp hạng các tổ chức nghiên cứu để đánh giá chất lượng nghiên cứu.

Mỗi thành viên và bên ký kết có một năm sau khi gia nhập để xây dựng kế hoạch hành động, dần áp dụng hướng dẫn đánh giá mới.

Các tổ chức được trao quyền linh hoạt để xác định vấn đề và chiến lược riêng, đồng thời phải báo cáo tiến độ, chia sẻ thông tin với các bên ký kết khác.

Họ được kỳ vọng đưa những thay đổi này vào quy trình đánh giá từ năm 2027 hoặc muộn nhất trong vòng 5 năm sau khi ký kết.

Cùng với sáng kiến CoARA, Tuyên bố Barcelona ra đời tháng 4-2024 mang cơ hội đưa thông tin nghiên cứu trở lại trọng tâm.

Theo đó, siêu dữ liệu của nhà nghiên cứu, viện nghiên cứu, nhà tài trợ, dự án và hội nghị, dữ liệu các bài báo trên tạp chí, sách học thuật, phần mềm nghiên cứu phải được truy cập tự do và tái sử dụng không hạn chế.

Đây chính là gọng kìm có thể làm suy yếu các cơ sở dữ liệu thu phí hiện vẫn song hành với các bảng xếp hạng danh tiếng.

Cân nhắc của Việt Nam

Đứng trước sự thoái trào của các bảng xếp hạng ở Bắc bán cầu và xu hướng dịch chuyển sang các nước nghèo và đang phát triển, trong đó có Việt Nam, tôi cho rằng đây là thời điểm để chúng ta cần cân nhắc kỹ lưỡng để tránh đi vào vết xe đổ thành tích giáo dục tại các nước Âu -Mỹ trong hai thập niên qua.

Kỷ nguyên AI sẽ khiến cam kết nguồn thông tin mở phục vụ miễn phí cho cộng đồng và giáo dục là tất yếu.

Vì vậy, đây cũng là cơ hội để chúng ta hòa nhanh vào công cuộc cách mạng cải cách chất lượng nghiên cứu và giáo dục cùng các nước phát triển bằng cách tham gia ký kết đổi mới, hoặc trở thành thành viên chính thức tại những tổ chức phi lợi nhuận đặt mục tiêu xã hội hóa giáo dục công khai, minh bạch và công bằng như CoARA.

Thay vì chi hàng triệu USD cho việc đăng ký sử dụng cơ sở dữ liệu Scopus và Web of Science - vốn được các bảng xếp hạng sử dụng để đánh giá chỉ số của trường và viện, Việt Nam hoàn toàn có thể tận dụng cơ sở hạ tầng miễn phí, mở và có sự tham gia như OpenAlex.

Song song đó, các trường và tổ chức nghiên cứu của Việt Nam có thể cùng các nước châu Á lân cận tự hình thành liên minh cải cách khoa học giáo dục khu vực nhằm định hướng tiêu chí phù hợp với lãnh thổ, tình hình kinh tế - chính trị - văn hóa - xã hội khu vực, giúp Việt Nam dễ dàng có vị thế chủ động và tốt hơn trên bản đồ nghiên cứu và giáo dục quốc tế.

Đại học Việt Nam nào có thứ hạng cao nhất trên bảng xếp hạng đại học thế giới?

Năm 2025, nhiều cơ sở giáo dục đại học Việt Nam tiếp tục góp mặt trong các bảng xếp hạng đại học thế giới. Một số cơ sở đã có bước tiến đáng kể về thứ hạng, trong khi số khác lần đầu góp mặt ở bảng xếp hạng thế giới.