Từng bước vượt qua khủng hoảng, kiên trì hội nhập, đất nước đã dần định hình mô hình kinh tế thị trường, tận dụng hiệu quả làn sóng toàn cầu hóa như lực gió để nâng cánh diều kinh tế đất nước bay lên.

Những cột mốc trên hành trình phát triển

Đến nay, Việt Nam đã vươn lên trở thành một trong những nền kinh tế mới nổi năng động bậc nhất châu Á, với tốc độ tăng trưởng thuộc nhóm cao trong nhiều thập kỷ liên tục. GDP bình quân đầu người năm 2025 đã vượt ngưỡng 5.000 USD, đánh dấu cột mốc quan trọng khi đất nước chạm ngưỡng nhóm quốc gia có thu nhập trung bình cao theo chuẩn của Ngân hàng Thế giới. Điều này minh chứng cho sức mạnh của tầm nhìn phát triển, sự kiên định trong đổi mới thể chế và khát vọng vươn lên của cả dân tộc.

Điểm nổi bật trong tiến trình 80 năm phát triển kinh tế Việt Nam chính là sự chuyển đổi mô hình không ngừng. Sau năm 1954, cơ chế kế hoạch hóa tập trung ở miền Bắc đã giúp hình thành nền tảng công nghiệp cơ bản và huy động nguồn lực cho công cuộc kháng chiến. Tuy nhiên, những hạn chế cố hữu của cơ chế bao cấp ngày càng bộc lộ rõ nét sau thống nhất đất nước, khiến nền kinh tế rơi vào tình trạng trì trệ, khủng hoảng. 

Chính bối cảnh đó đã đặt ra nhu cầu bức thiết cho công cuộc Đổi mới năm 1986 tạo bước ngoặt mang tính lịch sử, có ý nghĩa tương đồng với quá trình cải cách ở nhiều nền kinh tế chuyển đổi khác. Từ đây, Việt Nam bắt đầu kiến tạo mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, thừa nhận sự tồn tại song hành của nhiều thành phần kinh tế, đồng thời mở cửa hội nhập mạnh mẽ với khu vực và thế giới.

Với tốc độ tăng trưởng bình quân khoảng 6,5%/năm trong bốn thập kỷ sau Đổi mới, Việt Nam đã thoát khỏi nhóm quốc gia nghèo nhất thế giới và trở thành một “hình mẫu Đông Á” về xóa đói giảm nghèo. Tỉ lệ nghèo, từng ở mức gần 60% vào đầu thập niên 1990, đã giảm xuống dưới 10% vào thập niên 2010 và hiện chỉ còn khoảng 4% theo chuẩn nghèo quốc gia. 

Hàng chục triệu người dân đã thoát khỏi cảnh thiếu thốn, đời sống vật chất và tinh thần ngày càng cải thiện, tầng lớp trung lưu ngày càng mở rộng. 

Chuyển dịch chất lượng tăng trưởng kinh tế 

Động lực tạo nên những bước tiến vượt bậc ấy chính là chuỗi chính sách cải cách không ngừng nghỉ, từ “khoán” trong nông nghiệp và trao quyền tự chủ cho hộ gia đình; mở cửa thương mại và thu hút đầu tư nước ngoài; cải cách doanh nghiệp nhà nước và phát triển khu vực tư nhân; cho đến hội nhập sâu rộng vào các hiệp định thương mại khu vực và toàn cầu. 

Mỗi bước đi cải cách vừa giải phóng nguồn lực trong nước, vừa tận dụng hiệu quả dòng vốn, công nghệ và tri thức từ bên ngoài, tạo nên sự cộng hưởng mạnh mẽ đưa kinh tế Việt Nam bứt phá.

Sự trỗi dậy mạnh mẽ của xuất khẩu là minh chứng rõ nét cho quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng. Từ chỗ phụ thuộc vào các mặt hàng truyền thống như gạo, cà phê và dệt may, Việt Nam đã vươn lên trở thành một trung tâm sản xuất điện tử, điện thoại và máy tính cho toàn cầu. Năm 2024, riêng nhóm mặt hàng điện tử, điện thoại, máy tính và linh kiện… đã đạt gần 135 tỉ USD, chiếm 33,2% tổng kim ngạch xuất khẩu. 

Chiến lược mở cửa và thu hút đầu tư nước ngoài đã mang lại những thành quả vượt bậc, giúp Việt Nam tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào khu vực FDI cũng đặt ra yêu cầu cấp thiết phải nâng cao năng lực nội sinh của doanh nghiệp trong nước, phát triển công nghiệp hỗ trợ, đẩy mạnh đổi mới sáng tạo và đa dạng hóa cơ cấu xuất khẩu.

Cơ cấu tăng trưởng Việt Nam đã cải thiện rõ rệt về chất. Từ chỗ phụ thuộc vốn và lao động giá rẻ, nay năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) đóng góp 45-50%, phản ánh hiệu quả cải cách thể chế, đầu tư hạ tầng và dịch chuyển cơ cấu kinh tế sang công nghiệp và dịch vụ.

Kinh tế số đang nổi lên như động lực tăng trưởng mới, đóng góp 18,3% GDP năm 2024 với tốc độ hơn 20%/năm, gấp ba lần mức tăng trưởng chung. Sự bứt phá này đưa Việt Nam vào quỹ đạo cạnh tranh dựa trên tri thức và công nghệ, đồng thời đặt ra thách thức về hạ tầng số, an ninh mạng và chất lượng nhân lực.

Nguy cơ "bẫy thu nhập trung bình" và sức ép cải cách

Tuy nhiên, bức tranh tám thập niên phát triển không chỉ có những gam sáng. Nguy cơ rơi vào “bẫy thu nhập trung bình” vẫn hiện hữu khi năng suất lao động của Việt Nam năm 2024 chỉ đạt khoảng 9.200 USD, thấp hơn nhiều so với Malaysia hay Thái Lan. 

Dư địa tăng trưởng theo chiều rộng bằng vốn và lao động giá rẻ ngày càng thu hẹp khi lực lượng lao động trong độ tuổi đã bắt đầu giảm từ năm 2014 và quá trình già hóa dân số diễn ra nhanh chóng. Sự phụ thuộc quá lớn vào khu vực FDI vẫn là điểm yếu căn bản khi khu vực này đóng góp tới khoảng 72% kim ngạch xuất khẩu năm 2024, trong đó riêng ngành điện thoại và thiết bị điện tử chủ yếu do các tập đoàn đa quốc gia chi phối. 

Điều này đặt ra yêu cầu cấp bách phải nâng cao năng lực của doanh nghiệp trong nước, phát triển công nghiệp hỗ trợ và khuyến khích đổi mới sáng tạo nội sinh để giảm thiểu rủi ro phụ thuộc.

Cùng với đó, nhiều nút thắt phát triển vẫn chậm được tháo gỡ. Thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tuy đã hình thành nhưng còn nhiều bất cập về tính minh bạch, đồng bộ và khả năng thực thi. 

Cơ sở hạ tầng, đặc biệt là hạ tầng giao thông và hạ tầng số, vẫn chưa theo kịp tốc độ phát triển kinh tế, tạo ra những điểm nghẽn về kết nối vùng và hội nhập toàn cầu. Nguồn nhân lực dù đông đảo nhưng chất lượng, kỹ năng và năng lực sáng tạo còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu của kỷ nguyên kinh tế số và chuyển đổi xanh. 

Song song đó, những thách thức dài hạn như biến đổi khí hậu, tốc độ già hóa dân số và bất ổn địa chính trị toàn cầu ngày càng phức tạp, tất cả tạo nên sức ép buộc mô hình tăng trưởng phải linh hoạt hơn. 

Đòi hỏi đặt ra cho Việt Nam không chỉ là duy trì tốc độ tăng trưởng cao, mà quan trọng hơn là nâng chất lượng, bảo đảm tính bền vững và cải thiện năng lực quản trị quốc gia, từ đó tăng sức chống chịu và mở ra khả năng bứt phá trong giai đoạn mới.

Giấc mơ vượt bẫy thu nhập trung bình trên hành trình phát triển quốc gia

Trong những nấc thang phát triển của mỗi quốc gia, để vươn lên trở thành quốc gia có thu nhập cao như mục tiêu chúng ta đặt ra vào năm 2045, không thể nói đến chặng đường chông gai nhất, đó là vượt qua được "bẫy thu nhập trung bình".