12g trưa (giờ Hà Nội), tức 10h30 (giờ Nepal) sáng thứ hai 15-9, nhật báo tiếng Anh hàng đầu của Nepal República chạy những dòng tít có thể tóm tắt tình hình đất nước đầu tuần này: "Thủ tướng Karki bổ nhiệm ba bộ trưởng vào nội các; tuyên thệ nhậm chức hôm nay"; "Số phận của 30 dự luật trở nên bấp bênh sau khi Viện Dân biểu bị giải tán"; "Phủ tổng thống kêu gọi trả lại các hiện vật bị cướp"; "3.723 tù nhân trốn ngục bị bắt lại"... Một chút "thở phào" sau hơn một tuần nín thở vì biểu tình, nổ súng và hơi cay!

Trước ngã ba đường

Hôm 9-9 vừa qua, Thủ tướng K.P. Sharma Oli đã đệ đơn từ chức trong bối cảnh giới trẻ biểu tình lan rộng khắp cả nước. Bạo động xảy ra cướp đi sinh mạng của ít nhất 30 người, theo tờ The Himalayan Times và thiêu rụi tòa nhà Quốc hội tại Kathmandu. 

Cơn thịnh nộ ban đầu do sự cố mất sóng mạng xã hội đã leo thang thành cuộc nổi dậy toàn diện của thế hệ Z phản đối tham nhũng, thiếu thốn cơ hội kinh tế và khoảng cách về đời sống giữa người thường và giới thượng lưu.

Lệnh giới nghiêm được ban hành tại thủ đô, quân đội tuần tra trên đường phố, và những người biểu tình hô vang yêu cầu về trách nhiệm giải trình và cải cách. 

Đây là chương mới nhất trong câu chuyện đau thương về quá trình chuyển đổi chính trị của Nepal, kịch bản đã lặp lại với tần suất kỳ lạ cứ sau mỗi thập kỷ kể từ năm 1951, gây ra tình trạng bất ổn kinh niên cản trở sự phát triển và làm xói mòn lòng tin của công chúng.

Giữa 30 triệu người Nepal, mà GDP bình quân là chưa đầy 1.500 USD năm 2024, có tới 15 người nằm trong danh sách tỉ phú đô la. Hàng đầu phải kể đến Binod Chaudhary, doanh nhân Nepal đầu tiên lọt vào danh sách tỉ phú của Forbes với giá trị tài sản ròng 1,7 tỉ USD. 

Khởi nghiệp vào năm 19 tuổi với hộp đêm Copper Floor ở Kathmandu, hiện Chaudhary sở hữu thương hiệu lớn nhất và đáng tin cậy nhất Nepal, Chaudhary Group (CG) - tập đoàn đa quốc gia cung cấp hàng tiêu dùng, dịch vụ khách sạn, dịch vụ tài chính, giáo dục, điện tử, công nghệ sinh học và bất động sản, với các dự án kinh doanh trải rộng trên 19 quốc gia, theo Nepali Sansar.

Tỉ phú hạng nhì, Shesh Ghale, cũng hiển hách không kém, là giám đốc điều hành kiêm đồng sáng lập Viện Công nghệ Melbourne (Úc), ngoài khối tài sản ròng trị giá 1,18 tỉ USD. 

Thế nhưng, như ở nhiều nơi khác, danh sách những tỉ phú, triệu phú đô la không hẳn đã là phước lành cho một đất nước. Nepal, với 34/100 điểm, xếp hạng 107/180 trên danh sách chỉ số tham nhũng. Nói chung, kinh tế là một trong những ấm ức khiến giới trẻ xứ này dễ bùng nổ.

Sau một tuần biểu tình bạo lực, hôm thứ sáu 12-9, Tổng thống Nepal Ram Chandra Poudel đã bổ nhiệm cựu chánh án Sushila Karki làm thủ tướng lâm thời. Tổng thống Poudel đã có các cuộc thảo luận kín với những người đứng đầu các cuộc biểu tình của thanh niên, chuyên gia hiến pháp, chủ tịch Hạ viện và tổng tư lệnh lục quân, rồi đi đến thỏa thuận là chọn bà Karki. 

Trong khi các đại biểu thanh niên đòi giải tán Quốc hội trước khi bổ nhiệm thủ tướng lâm thời, Tổng thống Poudel lập luận rằng Quốc hội sẽ tự động bị giải tán sau khi nội các mới công bố bầu cử. 

Đại diện cho phong trào gen Z, Sudhan Gurung, quả quyết rằng việc giải tán Quốc hội trước tiên là điều không thể thương lượng, vì phong trào này không tin tưởng các đảng phái chính trị. 

Cuối cùng, Tổng thống Poudel đã nhượng bộ. Song, sự nhượng bộ không chỉ do sức ép của phong trào thanh niên, mà còn từ cảnh báo của quân đội rằng tình trạng khẩn cấp sẽ được ban bố nếu không có thỏa thuận nào đạt được.

Sau khi tuyên thệ nhậm chức hôm Chủ nhật, đến thứ Hai 15-9, Thủ tướng Karki bổ nhiệm ngay ba vị trí cấp bách trước mắt: bộ trưởng tài chính, năng lượng và nội vụ. Nội các lâm thời sẽ gồm 15 thành viên, được giao nhiệm vụ tổ chức bầu cử Quốc hội trong vòng sáu tháng.

Một đất nước đa dạng

Hôm 15-9, trong thông điệp chúc mừng nhân dịp lễ Jitiya Parva, một lễ hội của phụ nữ, Tổng thống Poudel bày tỏ tin tưởng rằng những lễ hội như Jitiya sẽ góp phần duy trì và thúc đẩy sự đoàn kết xã hội và thiện chí trong cả nước qua việc biểu dương những bản sắc sắc tộc, ngôn ngữ, tôn giáo và văn hóa riêng biệt ở Nepal, đồng thời thúc đẩy tôn trọng và khoan dung với nhau. Đây không phải là lời chúc "đầu môi".

Ở đất nước 30 triệu dân này không có nhóm đa số tuyệt đối nào cả, mà bao gồm các nhóm dân Chhettri (chỉ 16,5% tổng dân số), Brahman-Hill (11,3%), Magar (6,9%), Tharu (6,2%), Tamang (5,6%)... cùng hàng mấy chục nhóm dân đông dưới 5% dân số... Trong cấu trúc dân số như vậy, không thể có một chế độ độc diễn của một hay vài nhóm dân nào.

Tính đa dạng đó được thể hiện trên nhiều nền tảng khác nhau, gồm diễn đàn chính trị của các đảng phái và báo chí. Hiến pháp Nepal năm 1991 chính thức đảm bảo quyền tự do báo chí và bãi bỏ thông lệ trước đây là chính phủ hủy giấy phép đã cấp cho báo chí trong trường hợp họ chống lại chính phủ. 

Chính những điều khoản hiến pháp thuận lợi này đã thu hút đầu tư tư nhân vào lĩnh vực truyền thông. 

Bắt đầu từ Shyam Goenka, một doanh nhân đầy đam mê đã thành lập các tờ Kantipur và The Kathmandu Post vào năm 1993, nhiều người khác đã tham gia. Uy tín mà báo chí Nepal có được trong giai đoạn này thể hiện qua việc các nhà báo liên tiếp phanh phui các vụ bê bối, buộc Quốc hội phải lên tiếng, và Chính phủ phải hành động vì lợi ích công cộng.

Trong lĩnh vực báo in, ở Nepal đang có 11 tờ nhật báo tiếng Nepali (Gorkhapatra, Annapurna Post, Nepal Bhasa Patrika...) và tiếng Anh (The Himalayan Times, The Rising Nepal, The Kathmandu Post...). 

Hơn 300 đài phát thanh FM hiện diện trên cả nước. 35 kênh truyền hình tư nhân được cấp phép hoạt động, ngoài một chục kênh thuộc sở hữu chính phủ. Trên phương diện kỹ thuật số, số liệu tháng 1-2024 của Data Reportal cho thấy tại Nepal có 13,5 triệu người dùng Facebook, 3,6 triệu người dùng Instagram, 1,5 triệu người dùng LinkedIn và 466.100 người dùng X, tờ Kathmandu Post đăng lại.

Điều gì đã xảy ra

Trong bối cảnh truyền thông cực kỳ sôi động đó, tất cả bắt đầu hôm 4-9, sau khi Chính phủ Nepal áp đặt lệnh cấm với Facebook và các nền tảng mạng xã hội lớn khác không đăng ký với Nhà nước theo thời hạn quy định là ngày 3-9, tờ The Kathmandu Post 4-9 đưa tin.

Cơ quan Viễn thông Nepal (NTA) do đó đã chặn quyền truy cập vào tất cả các nền tảng không tuân thủ quy trình đăng ký bắt buộc. Các nền tảng toàn cầu lớn bao gồm Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp), Alphabet (YouTube), X (trước đây là Twitter), Reddit và LinkedIn đều phớt lờ yêu cầu đăng ký này. (TikTok, Viber, Witk, Nimbuzz và Popo Live và một số nền tảng khác đã đăng ký và đang chờ phê duyệt).

Trong tình hình rối loạn đó, China Daily 11-9 chạy tít: "Binh sĩ Nepal tiến vào để vãn hồi trật tự". Bài báo tường thuật việc binh sĩ Nepal đã bảo vệ tòa nhà Quốc hội và tuần tra trên các đường phố vắng vẻ hôm thứ Tư trong bối cảnh lệnh giới nghiêm được áp tại thủ đô Kathmandu, sau hai ngày biểu tình đẫm máu buộc thủ tướng K.P. Sharma Oli phải từ chức.

Lệnh giới nghiêm sau đó đã được dỡ bỏ. Một số tòa nhà chính phủ, trụ sở Tòa án Tối cao và nhà riêng của các bộ trưởng, gồm cả dinh thự riêng của ông Oli, đã bị đốt cháy trong các cuộc biểu tình, và tình trạng bất ổn chỉ lắng xuống sau khi thủ tướng từ chức. ■