Trong bối cảnh thông tin lan truyền với tốc độ chưa từng có, mạng xã hội đang trở thành mảnh đất màu mỡ cho tin giả, các chiêu lừa đảo và tiềm ẩn nhiều rủi ro khác.

"Mồi nhử" bắt đầu bằng sự tò mò

Buổi hội thảo của các chuyên gia công nghệ thông tin, tâm lý học và truyền thông tại Đại học RMIT Việt Nam mới đây đã đưa ra nhiều thông tin cảnh báo rằng sự thiếu tỉnh táo khi tiếp nhận các nội dung giật gân hoặc chưa được xác thực có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng: mất an toàn thông tin, bị lừa đảo tài chính, xâm phạm quyền riêng tư thậm chí tổn thương tâm lý ở mức độ sang chấn.

Theo TS Sreenivas Tirumala - giảng viên cao cấp ngành công nghệ thông tin, không gian mạng Việt Nam đang trở thành "con dao hai lưỡi". Sự phát triển mạnh của kinh tế số kéo theo làn sóng các hành vi lừa đảo công nghệ cao tinh vi hơn, chuyên nghiệp hơn.

Chỉ trong quý 3-2025, gần 4.000 tên miền lừa đảo và 877 website giả mạo thương hiệu bị phát hiện, tăng khoảng 300% so với cùng kỳ 2024. Số tài khoản cá nhân bị đánh cắp cũng tăng mạnh, đạt 6,5 triệu tài khoản, tăng 64% so với quý trước.

Theo ông, nhiều vụ lừa đảo trực tuyến bắt đầu bằng chiến thuật "gợi tò mò - dẫn dụ": tiêu đề sốc, tin giả, video deepfake, hóa đơn giả kèm cảnh báo khẩn cấp hay các lời mời đầu tư siêu lợi nhuận. Những yếu tố này đánh trúng tâm lý sợ bỏ lỡ cơ hội hoặc sợ rắc rối của người dùng khiến họ dễ dàng nhấp vào liên kết độc hại trước khi kịp kiểm tra độ xác thực.

Giới trẻ là nhóm sử dụng mạng xã hội nhiều nhất và cũng là mục tiêu của các ứng dụng "miễn phí nhưng trả giá đắt": công cụ chỉnh ảnh bằng trí tuệ nhân tạo miễn phí, tìm mã giảm giá… Những ứng dụng này thu thập dữ liệu đăng nhập rồi (có thể) bán, dẫn đến nguy cơ người dùng bị tống tiền hoặc chiếm đoạt tài khoản.

Mối đe dọa thầm lặng

ThS Vũ Bích Phượng, giảng viên ngành tâm lý học, cho rằng nhiều thanh thiếu niên hiện nay không còn nhỏ nhưng cũng chưa đủ bản lĩnh để tự xử lý các nội dung gây sốc hoặc những hệ quả kéo theo khi bị lừa đảo. "Sự hoang mang khi vô tình xem phải một nội dung độc hại cộng thêm áp lực học tập, quan hệ xã hội và kỳ vọng gia đình có thể khiến các em căng thẳng chồng căng thẳng, lo âu chồng lo âu", bà nói.

Không phải tương tác nào trên mạng xã hội cũng tiêu cực nhưng thanh thiếu niên và người trẻ đặc biệt dễ tổn thương trước nội dung độc hại. Một số quốc gia như Úc cấm trẻ dưới 16 tuổi dùng mạng xã hội từ ngày 10-12. 

Đan Mạch và Malaysia cũng đang xem xét điều tương tự. Tuy nhiên lệnh cấm không thể giải quyết triệt để vấn đề, bởi nó không khiến môi trường mạng trở nên an toàn hơn cho tất cả. Vì vậy bà Phượng cho rằng cần hướng đến một môi trường số nơi người dùng, đặc biệt là giới trẻ, được trang bị đầy đủ kỹ năng tiếp nhận thông tin thay vì chỉ đặt trọng trách vào phụ huynh hoặc cơ quan quản lý.

TS Gordon Ingram, giảng viên ngành tâm lý học, cho biết thêm: "Trong những trường hợp nghiêm trọng nhất, việc xem các nội dung bạo lực hoặc gây sốc trên mạng có thể dẫn tới một dạng tổn thương nặng gọi là sang chấn thứ cấp, tương tự với rối loạn stress sau sang chấn (PTSD): ám ảnh, cảnh giác cao độ, lo âu kéo dài, rối loạn giấc ngủ, tê liệt cảm xúc hoặc nhìn nhận thế giới một cách tiêu cực hơn".

Bản năng và kỹ năng

Ở góc nhìn truyền thông, ThS Lương Vân Lam - giảng viên ngành truyền thông chuyên nghiệp - chỉ ra rằng kỹ năng tiếp nhận thông tin của nhiều người trẻ hiện vẫn mang tính bản năng. Họ dễ bị cuốn hút bởi những nội dung giật gân, bí ẩn rồi nhanh chóng chia sẻ với những người xung quanh. 

Điều này được lý giải bởi thiên kiến tiêu cực, một cơ chế sinh tồn của não bộ khiến con người chú ý nhiều hơn vào các thông tin đe dọa, nguy hiểm. Trong môi trường mạng xã hội, thiên kiến này khiến người dùng dễ bị cuốn vào tin sốc hơn tin tích cực.

"Tuy nhiên vấn đề nghiêm trọng nằm ở chỗ người trẻ thường bỏ qua hai bước quan trọng nhất của quá trình tiếp nhận thông tin: phân tích và đánh giá. Họ đọc thấy sốc, chia sẻ diễn ra như một phản xạ tự nhiên," bà Lam nhấn mạnh.

Theo bà, hành động này đôi khi không chỉ xuất phát từ cảm xúc mà còn từ động lực xã hội: muốn thể hiện mình "biết chuyện nhanh", muốn cảnh báo bạn bè hoặc đơn giản là muốn có cái để bàn luận trong những chủ đề "nóng". 

Trong bối cảnh hiện nay, đặc biệt trong môi trường số, thay vì xem, đọc, lướt một cách vội vã, chúng ta cũng cần dừng lại để đánh giá thông tin trước khi tin tưởng và chia sẻ một thông tin nào đó", bà khuyên.

Bị lừa tham gia lừa đảo trực tuyến, tội có nhẹ hơn?

Bị lừa tham gia lừa đảo trực tuyến, tội có nhẹ hơn?