Theo thống kê, lực lượng dân lập hiện đang đảm trách hơn 60% lượng rác sinh hoạt trên toàn TP.HCM. Họ len lỏi vào từng con hẻm nhỏ, khu phố xa, nơi xe thu gom chuyên dụng không thể tiếp cận, để thu gom rác thải hằng ngày cho hàng triệu hộ dân.

Rác dân lập vẫn đối mặt nhiều rủi ro

Phát biểu tại sự kiện "Tăng cường tiếp cận an sinh xã hội và thành lập hợp tác xã cho lực lượng ve chai tại TP.HCM" chiều 10-6, bà Nguyễn Thị Hoài Linh - trưởng đại diện Tổ chức Enda Việt Nam - nhấn mạnh mô hình thu gom rác tại TP.HCM mang tính đặc thù và phức tạp hơn so với nhiều địa phương khác.

Hiện thành phố đang vận hành song song hai hệ thống thu gom rác thải sinh hoạt: khối công ích (gồm các công ty dịch vụ công ích trực thuộc quận, huyện) và khối dân lập (những người thu gom rác hoạt động tự phát, không thuộc bất kỳ tổ chức chính thức nào).

Khác với nhóm công nhân vệ sinh thuộc khối công ích, được ký hợp đồng lao động, đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và hưởng đầy đủ các chế độ, lực lượng thu gom rác dân lập gần như không có gì.

"Họ làm việc không hợp đồng, không có mức lương cơ bản, không được đóng bảo hiểm xã hội hay bảo hiểm y tế, càng không có chế độ nghỉ phép hay thai sản. Mỗi năm, người thu gom rác dân lập chỉ có đúng hai ngày nghỉ là Tết và 30-4", bà Linh cho biết.

Theo bà Linh, thu nhập chính của lực lượng này chủ yếu đến từ phí thu gom do người dân tự nguyện chi trả, cùng với phần rác tái chế, ve chai có thể thu nhặt và bán lại và phải làm việc trong môi trường độc hại, thường xuyên tiếp xúc với chất thải nguy hiểm, vật sắc nhọn, khí thải và hóa chất...

An sinh vẫn là một khái niệm xa vời

Khảo sát thực địa của Tổ chức Enda Việt Nam cho thấy tỉ lệ người thu gom rác dân lập được tiếp cận bảo hiểm y tế chỉ ở mức 18%. Trong khi ở nhóm người thu mua ve chai là 50%. Bà Linh cho biết lý do chính là thu nhập quá thấp, không đủ khả năng mua bảo hiểm y tế cho cả gia đình, trừ khi được hỗ trợ qua các chương trình giảm nghèo.

Điều này đồng nghĩa khi bị tai nạn, mắc bệnh nghề nghiệp hoặc nghỉ việc vì lý do sức khỏe hay sinh nở, một số lượng lớn lao động không có bất kỳ khoản hỗ trợ nào. Nhiều phụ nữ khi mang thai phải nghỉ làm cũng đồng nghĩa với việc mất hoàn toàn thu nhập.

Không dừng lại đó, phần lớn người lao động trong nhóm này thiếu thông tin, không biết cách tiếp cận chính sách. Điều này khiến họ dễ bị bỏ lại phía sau trong tiến trình phát triển đô thị bền vững.

Ông Phạm Văn Khanh - giám đốc Liên hiệp HTX môi trường Đồng Tâm - chia sẻ rất nhiều người trong nghề hiện vẫn sử dụng các loại xe ba gác, xe tự chế để chở rác, dù các phương tiện này đã bị cấm lưu thông.

"Chúng tôi biết là vi phạm, nhưng không có tiền đổi xe. Nếu bị phạt, chỉ biết chịu", ông nói.

Đa phần người thu gom rác dân lập là lao động nhập cư, không hộ khẩu, không công đoàn, sống chen chúc trong những căn phòng trọ 14-16m² với 3-6 người khác. Với mức thu nhập khoảng 6,4 triệu đồng/tháng khiến giấc mơ ổn định nơi ở của họ gần như bất khả thi.

Dù một số tổ chức phi chính phủ như Enda đã hỗ trợ đồ bảo hộ, tổ chức truyền thông và cung cấp tập huấn kỹ năng, nhưng đây chỉ là giải pháp tình thế. Trong khi đó, TP.HCM đang hướng đến mục tiêu trở thành "thành phố xanh - sạch - thông minh", nên đảm bảo an sinh cho lực lượng rác dân lập là cần thiết.

Tiến sĩ Phạm Viết Thuận - viện trưởng Viện Kinh tế tài nguyên và môi trường TP.HCM - đánh giá: "Lực lượng thu gom rác dân lập tuy sống nhờ phế liệu nhưng lại gánh vác một phần quan trọng trong hệ thống xử lý rác thải của TP.HCM. Họ cần được chính thức công nhận, hỗ trợ và đặc biệt là tiếp cận các chính sách bảo hiểm, an sinh xã hội".

Ông Thuận khẳng định viện sẵn sàng hỗ trợ từ góc độ pháp lý đến các chương trình bảo trợ xã hội. Từ đó giúp các chế độ an sinh cho người thu gom rác dân lập tốt hơn.

'Việt Nam Tái Chế' - Cuộc cách mạng xanh biến rác thải điện tử thành tài nguyên

Trong bối cảnh công nghiệp 4.0 chiếm ưu thế lây lan sang sự bùng nổ của làn sóng công nghệ, việc quản lý rác thải điện tử (e - waste) đã trở thành mối quan tâm hàng đầu vốn đầy rẫy thách thức đối với nhiều quốc gia, nhất là Việt Nam.