Từ đáy đại dương tối om cho đến những thiên hà xa tít ngoài rìa vũ trụ, năm 2025 đánh dấu một loạt bước tiến quan trọng của khoa học toàn cầu.

Theo ông Brendan Maher, biên tập viên chuyên đề tại Nature, danh sách năm nay "tôn vinh tinh thần khám phá các biên giới mới, những đột phá y học đầy hứa hẹn, nỗ lực bảo vệ liêm chính khoa học và các quyết sách giúp cứu sống con người".

Khám phá không gian và biển sâu: mở rộng biên giới tri thức

Một trong những cột mốc ấn tượng nhất năm 2025 là dự án kính thiên văn trị giá 810 triệu USD của Đài quan sát Vera Rubin (Chile). Dự án này hứa hẹn thay đổi cách các nhà thiên văn quan sát vũ trụ, cung cấp hình ảnh chi tiết nhất từ trước đến nay về các thiên hà xa xôi.

Đằng sau thành tựu này là nhà vật lý Tony Tyson, làm việc tại Đại học California, Davis (Mỹ), người đã dành hơn 30 năm theo đuổi ý tưởng chế tạo hệ thống camera kỹ thuật số khổng lồ của đài quan sát. Ông Tyson chia sẻ rằng dự án có "rủi ro cao nhưng xứng đáng", vì nó mở ra cơ hội quan sát chưa từng có.

Ở chiều ngược lại, nhà địa chất học Mengran Du (Đỗ Mộng Nhiên), làm việc tại Viện hàn lâm Khoa học Trung Quốc, đã cùng cộng sự thực hiện chuyến lặn xuống độ sâu 9.000 mét bằng tàu lặn có người lái.

Họ ghi lại những hình ảnh đầu tiên về một hệ sinh thái hoàn toàn mới, nơi xuất hiện các sinh vật với hình dạng kỳ dị mà khoa học chưa từng mô tả. Phát hiện này không chỉ mở rộng hiểu biết về sự sống dưới đáy biển mà còn góp phần làm sáng tỏ lịch sử tiến hóa của hệ sinh thái đại dương.

Đột phá y sinh: từ cơ chế miễn dịch đến điều trị bệnh hiếm

Ở cấp độ vi mô, bà Yifat Merbl, nhà sinh học hệ thống tại Viện Khoa học Weizmann (Israel), đã phát hiện một chức năng mới của proteasome (các trung tâm tái chế protein của tế bào).

Bà nhận thấy rằng proteasome có thể tạo ra các peptide kháng khuẩn trong những điều kiện nhất định, mở ra góc nhìn hoàn toàn mới về hệ miễn dịch và có thể mở đường cho chiến lược chống nhiễm trùng trong tương lai.

Trong lĩnh vực y học lâm sàng, năm 2025 ghi nhận hai thành tựu lớn trong điều trị bệnh hiếm.

Bà Sarah Tabrizi, nhà thần kinh học tại Đại học College London (Anh), được vinh danh khi cùng nhóm nghiên cứu phát triển một liệu pháp giúp làm chậm sự tiến triển của bệnh Huntington, căn bệnh di truyền chết người mà các nhà khoa học đã tìm kiếm phương pháp chữa trị suốt nhiều thập kỷ.

Thành tựu thứ hai thuộc về trường hợp của bé KJ Muldoon, bệnh nhi 1 tuổi từ vùng ngoại ô Philadelphia (Mỹ). Cậu bé là người đầu tiên được điều trị bằng liệu pháp chỉnh sửa gene CRISPR hoàn toàn cá nhân hóa.

Liệu pháp này nhằm vào rối loạn cực hiếm khiến cơ thể bé Muldoon không thể xử lý protein. Sau khi điều trị, tình trạng của bé đã cải thiện đáng kể. Nụ cười của bé đã trở thành biểu tượng hy vọng cho y học chính xác.

Công nghệ và liêm chính khoa học: một năm đầy biến động

Không chỉ là năm của khám phá, 2025 còn là năm của những thay đổi mạnh mẽ.

Ông Liang Wenfeng (Lương Văn Phong), doanh nhân người Trung Quốc, đã làm rung chuyển giới công nghệ khi trình làng DeepSeek - mô hình ngôn ngữ lớn có hiệu suất sánh ngang các mô hình tốt nhất hiện nay nhưng được xây dựng với chi phí thấp hơn nhiều.

Quan trọng, DeepSeek được phát hành dưới dạng "trọng số mở", cho phép các nhà nghiên cứu tải về và phát triển miễn phí.

Tại Ấn Độ, nhà khoa học dữ liệu Achal Agrawal dành năm qua để điều tra các sai phạm về liêm chính nghiên cứu. Những phát hiện của ông Agrawal đã góp phần khiến Chính phủ Ấn Độ sửa đổi chính sách xếp hạng đại học, đặt tiêu chí đạo đức khoa học lên hàng đầu.

Sức khỏe cộng đồng: ứng phó bệnh dịch và bảo vệ khoa học

Trong nỗ lực chống lại bệnh truyền nhiễm, nhà nghiên cứu nông nghiệp Luciano Moreira (Brazil) khai trương nhà máy đầu tiên nuôi muỗi mang vi khuẩn Wolbachia. Hàng triệu con muỗi loại này đang được thả vào môi trường nhằm làm chậm đà lan rộng của dịch sốt xuất huyết.

Trong khi đó, bà Precious Matsoso, quan chức y tế công cộng tại Nam Phi, đóng vai trò chủ chốt trong việc đàm phán hiệp ước đầu tiên trên thế giới về chuẩn bị ứng phó với đại dịch sau nhiều năm thương thảo.

Cuối cùng, danh sách vinh danh bà Susan Monarez, nhà vi sinh vật học và miễn dịch tại Mỹ. Bà Monarez từng được bổ nhiệm làm người đứng đầu Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC).

Bà được ca ngợi vì kiên quyết từ chối yêu cầu sa thải các nhà khoa học tại CDC cũng như việc thúc đẩy các chính sách vắc xin không có cơ sở khoa học.

Hai nhà khoa học gốc Việt giải mã bí ẩn hợp chất chống ung thư trong tự nhiên

Nhóm nghiên cứu của tiến sĩ Thu-Thuy Dang và nghiên cứu sinh Tuan-Anh Nguyen tại Canada vừa phát hiện cơ chế giúp thực vật tạo ra mitraphylline - hợp chất hiếm có đặc tính chống ung thư.