Hằng ngày đi trên nhiều đường ở TP.HCM, tôi thường xuyên chứng kiến cảnh người đi xe máy chen lên lề để đi.

Có lần đang dừng đèn đỏ ở một ngã tư lớn, đèn tín hiệu không cho phép rẽ phải, một người đàn ông phía sau bấm còi inh ỏi, yêu cầu nhường đường. Khi người phụ nữ phía trước vẫn im lặng, anh ta liền buông lời chửi thề.

Chỉ một tình huống nhỏ thôi nhưng đã bộc lộ tâm lý nóng vội, cái cách con người dễ dàng chọn hành vi sai trái để "giành phần thuận tiện" cho mình, bất chấp trật tự và văn hóa chung.

Tình trạng leo lề diễn ra khá phổ biến ở TP.HCM, nhất là tại các đường thường xuyên ùn tắc. Cảnh sát giao thông thời gian qua đã nhiều lần xử phạt, lập biên bản hàng trăm trường hợp vi phạm.

Nghị định 168 quy định rõ: chạy xe máy lên vỉa hè sẽ bị phạt 4-6 triệu đồng, trừ 2 điểm giấy phép lái xe. Dù vậy hành vi này vẫn diễn ra hằng ngày.

Hầu hết người vi phạm đều đưa ra cùng một lý do: "thấy đường đông, leo lề để đi nhanh hơn". Nhưng chính cái "nhanh hơn" đó gieo ra hàng loạt hệ lụy: mất an toàn giao thông, chiếm lối đi của người đi bộ, gây xấu hình ảnh đô thị và tạo ra một tâm lý xã hội buông thả với luật lệ.

Văn hóa giao thông và thói quen xấu

Khi bàn chuyện leo lề, cần nhìn nhận đây không chỉ là vi phạm hành chính đơn thuần mà còn là một vấn đề văn hóa giao thông. Vỉa hè vốn là không gian dành riêng cho người đi bộ.

Khi xe máy tràn lên, người đi bộ buộc phải nép vào, nhiều khi phải băng xuống lòng đường để tránh khiến nguy cơ tai nạn càng cao. Hình ảnh đó làm xấu đi mỹ quan đô thị, tạo nên tình trạng hỗn loạn, thiếu kỷ luật.

Cái gốc nằm ở ý thức: nhiều người chưa thực sự xem việc tuân thủ luật giao thông là trách nhiệm công dân. Họ cho rằng mình chỉ lách vài chục mét thì không có gì nghiêm trọng.

Nhưng trong hàng triệu xe, cái "vài chục mét" đó nhân lên trở thành hỗn loạn. Hơn nữa tâm lý "ai cũng làm" khiến hành vi lan rộng: một người leo lề, người khác thấy vậy cũng làm theo, dần biến thành thói quen xấu khó gỡ.

So sánh với các đô thị văn minh như Singapore hay Tokyo (Nhật Bản) sẽ thấy sự khác biệt rõ rệt. Ở Singapore, vỉa hè được coi là "thánh địa" của người đi bộ, gần như không bao giờ có chuyện xe máy chen vào. Lý do không chỉ vì luật nghiêm, mức phạt nặng mà còn vì văn hóa cộng đồng đã ăn sâu, đi sai luật là tự thấy xấu hổ.

Ở Tokyo, người dân luôn chờ đèn đỏ, chờ dòng xe chậm lại. Họ tin rằng tuân thủ luật là bảo vệ chính mình và tôn trọng người khác.

Trong khi đó, ở TP.HCM, nhiều người lại coi việc chen lấn, leo lề như một "sự khôn khéo" để thoát nhanh. Đó là một khác biệt về văn hóa ứng xử trong giao thông.

Giáo dục văn hóa giao thông phải bắt đầu từ nhà trường và gia đình. Trẻ em cần được dạy rằng vỉa hè là dành cho người đi bộ, là nơi an toàn không được xâm phạm. Khi thói quen đó hình thành từ nhỏ, lớn lên chúng sẽ tự nhiên tuân thủ. Cha mẹ đi đúng luật, con cái sẽ noi theo. Nếu thế hệ trước xem nhẹ quy tắc thì khó đòi hỏi thế hệ sau giữ kỷ luật.

Pháp luật và giải pháp thay đổi thói quen

Thói quen xấu chỉ có thể thay đổi nếu pháp luật được thực thi nghiêm. Thời gian qua các đội cảnh sát giao thông đã tăng cường tuần tra, xử lý hàng trăm trường hợp. Đây là tín hiệu tích cực nhưng cần duy trì thường xuyên, tránh tình trạng "đầu voi đuôi chuột".

Một khi không còn lực lượng kiểm tra, người dân dễ tái phạm. Bên cạnh đó cần công khai hình ảnh xử phạt, truyền thông rộng rãi để tạo hiệu ứng răn đe, giống cách Singapore đã làm: mọi hành vi vi phạm luật giao thông đều có thể bị camera ghi lại và phạt nguội nghiêm khắc.

Song song với pháp luật, hạ tầng giao thông cũng cần cải thiện. Nhiều vỉa hè quá thấp hoặc thiếu rào chắn khiến xe máy dễ dàng leo lên. Nếu được thiết kế đồng bộ, có dải phân cách mềm, có camera giám sát, thì việc vi phạm sẽ khó diễn ra.

Đồng thời cần giải quyết nguyên nhân gốc là ùn tắc: Có thêm nhiều đường, thêm đường rộng hơn, mở rộng nút thắt cổ chai, điều tiết luồng giao thông hợp lý, phát triển giao thông công cộng để giảm áp lực xe cá nhân. Khi có đường nhiều và thông thoáng hơn, lý do "kẹt xe nên leo lề" sẽ không còn sức thuyết phục.

Tuy nhiên giải pháp quan trọng nhất vẫn là thay đổi thói quen. Mỗi người cần tự ý thức rằng việc leo lề không phải là "đi nhanh" mà thực chất là "làm chậm" cả xã hội. Nó tạo thêm rối loạn, làm mất niềm tin vào trật tự.

Ngược lại chỉ cần mỗi người kiên nhẫn chờ đèn, đi đúng làn, giữ phần đường cho người đi bộ thì dòng xe sẽ bớt căng thẳng và thành phố thêm văn minh.

Chuyện leo lề còn liên quan đến quyền lợi của những người yếu thế trong giao thông: trẻ em, người già, người khuyết tật. Họ vốn chỉ có thể di chuyển an toàn trên vỉa hè, nhưng khi vỉa hè bị chiếm dụng, họ buộc phải xuống lòng đường đầy nguy hiểm.

Xã hội nào để mặc cho hành vi ấy tồn tại chính là xã hội chưa bảo vệ được nhóm yếu thế.

Bóp còi, leo lề, cự cãi vì rẽ phải khi đèn đỏ

Nhiều người đi xe máy có thói quen rẽ phải khi đèn đỏ, tuy nhiên không phải giao lộ nào cũng cho phép được rẽ. Từ đó nhiều vấn đề đã xảy ra mà người đi đường hay bắt gặp mỗi ngày như là bóp còi inh ỏi xin qua, chạy lên lề hoặc thậm chí là cãi nhau.