Thiền từ lâu được ca ngợi như một "liều thuốc tinh thần" giúp giảm căng thẳng, cải thiện giấc ngủ và tăng khả năng tập trung. Nhiều người xem đây là phương pháp an toàn, ai tập cũng có lợi. 

Thế nhưng, khoa học đang dần cho thấy bức tranh phức tạp hơn. Một số người khi hành thiền lại gặp phản ứng ngược, lo âu, mất kết nối với cơ thể, thậm chí gợi lại ký ức đau buồn.

Nghiên cứu mới của Đại học Melbourne (Úc) công bố trên tạp chí Clinical Psychological Science cho thấy gần 60% người tập thiền tại Mỹ từng trải qua ít nhất một tác dụng phụ, trong đó khoảng 30% cảm thấy khó chịu hoặc căng thẳng rõ rệt, và 9% cho biết những ảnh hưởng này làm gián đoạn sinh hoạt hằng ngày.

Theo tiến sĩ Nicholas Van Dam, người đứng đầu nhóm nghiên cứu, thiền không hẳn là xấu, nhưng "chúng ta cần nhìn nhận nó nghiêm túc như một can thiệp tâm lý, nghĩa là phải hiểu rõ cả lợi ích lẫn rủi ro".

Nhóm nghiên cứu đã khảo sát gần 900 người hành thiền với nhiều trình độ khác nhau, từ người mới bắt đầu cho tới thiền sinh kỳ cựu. Họ được yêu cầu trả lời bảng câu hỏi gồm 30 biểu hiện thường gặp khi thiền, từ cảm giác bất an, hoang mang cho tới hiện tượng "mất cảm giác về bản thân".

Kết quả cho thấy tần suất tác dụng phụ phụ thuộc vào cách thiền và trạng thái tinh thần trước khi tập. Những người đang trải qua stress hoặc rối loạn tâm lý có khả năng gặp phản ứng tiêu cực cao hơn. 

Ngoài ra, thiền chuyên sâu tại các khóa tu dài ngày, nơi người tham gia ngồi thiền nhiều giờ liên tục, cũng dễ dẫn đến các triệu chứng như mất ngủ, hoảng sợ hoặc tách rời cảm xúc.

Các nhà khoa học cho rằng phần lớn những cảm giác khó chịu này chỉ mang tính tạm thời. Tuy nhiên khi thiền khiến người tập rơi vào lo âu hoặc rối loạn chức năng, cần có sự hướng dẫn chuyên môn.

Các chuyên gia nhấn mạnh, kết quả nghiên cứu không nhằm "dọa" người tập mà để khuyến khích sự chuẩn bị và hiểu biết trước khi bắt đầu. 

Giống như mọi hình thức trị liệu khác, thiền cũng nên đi kèm với "hướng dẫn sử dụng" rõ ràng: người tập cần biết rằng trong quá trình thiền, đôi khi cảm xúc tiêu cực hoặc ký ức cũ có thể trỗi dậy, và điều đó không nhất thiết là xấu.

Điều quan trọng là phân biệt giữa cảm giác khó chịu bình thường và tình trạng gây tổn hại. Nếu thiền khiến bạn thường xuyên lo lắng, mất ngủ hoặc xa rời thực tại, hãy tạm ngưng và tìm đến chuyên gia tâm lý. 

"Không phải ai cũng phù hợp với thiền, và điều đó hoàn toàn bình thường", tiến sĩ Van Dam nói. "Nếu bạn thấy nó không hiệu quả, có thể đơn giản vì đây không phải phương pháp dành cho bạn".

Thiền vẫn là một công cụ quý giá giúp con người sống chậm lại giữa cuộc sống vội vã. Nhưng giống như bất kỳ phương pháp chữa lành nào, thiền chỉ thật sự có ích khi ta hiểu rõ giới hạn và lắng nghe cơ thể của chính mình.

Chánh niệm không phải là ngồi thiền mà là sự thức tỉnh mỗi ngày

Theo giáo sư Đại học Harvard Ellen J. Langer, không cần ngồi thiền, chánh niệm là một quá trình chủ tâm chú ý đến mọi thứ, mọi sự thay đổi của tinh thần. Và chính sự chú ý này có thể mở ra khả năng hồi phục đáng kể mà y học hiện đại chưa chạm đến.