Buôn Dơng Bắk (xã Yang Tao, huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk) nằm giữa dãy núi Yang Lắk và hồ Lắk, nơi có quốc lộ 27 chạy về trung tâm tỉnh lỵ. Nhưng dòng nước từ thác Bìm Bịp (Liêng Bôk Sắc) vẽ đường cong tìm về hồ Lắk đã không cho những vụ mùa khấm khá hơn, mà chính những thớ đất đặc biệt gần đó mới là điều bao thế hệ người M'nông ở Dơng Bắk kiếm tìm.

Bàn tay khéo ở núi rừng Tây Nguyên

Điều làm 290 gia đình buôn Dơng Bắk được nhiều buôn làng gần xa biết đến là những sản phẩm gốm được truyền nối từ bàn tay khéo léo của người M'nông Rlăm. Người dân ở Buôn Yơn, S'Ruông, K'Rai, D'Rung' B'Hok... gần đó vẫn quen hình ảnh những người Dơng Bắk chân trần mang theo các vật dụng sinh hoạt bằng gốm do chính tay họ làm để đi khắp nơi đổi lấy thực phẩm.

Chị Mây Xíu, người thợ gốm nổi tiếng ở Dơng Bắk, kể nghề gốm được truyền nối từ xa xưa lắm, xa đến không ai biết được nó có từ khi nào. Từ lúc chị còn là đứa bé thích nghịch đất thì bà chị rồi đến mẹ chị đã là những người thợ gốm giỏi nghề.

"Vì người M'nông theo mẫu hệ nên những người thợ cũng là chủ của các gia đình đều là phụ nữ. Đến khi tôi sớm mê nắn nót với đất thì mẹ tôi đã có ý không muốn. Bà muốn tôi đi học chữ để có nghề khác chứ nghề gốm thời bà tôi, tới mẹ tôi cũng không làm gia đình khá giả hơn. Nhưng có lẽ tổ tiên muốn tôi theo nghề xưa nên tôi chỉ đam mê mỗi gốm từ khi còn bé cho đến giờ...", chị Mây Xíu tâm sự.

Có thời cả buôn Dơng Bắk nhà nhà làm gốm nhưng không gia đình nào khá lên nhờ gốm. "Hồi xưa đi lại khó khăn lắm. Mình không gặp người Kinh nhiều như giờ, nên gốm làm ra phải mang đi xa để đổi lấy hàng hóa khác", chị kể. Người Dơng Bắk phải đội gốm đi bộ chân trần, băng rừng vượt núi để đổi lấy nhu yếu phẩm. Mỗi chuyến đi như vậy phải mất nhiều ngày. "Nhưng có lúc đi đến các buôn làng cũng khó khăn như mình thì đâu có đổi được thứ gì", chị Mây Xíu chia sẻ.

Đến khi giao thông thuận tiện hơn, hàng hóa được mua bán dễ dàng, những tưởng gốm cổ Yang Tao của buôn Dơng Bắk sẽ được nhiều người mua hơn. Nhưng tình hình đã không diễn ra như mong muốn. Gốm cổ dù tồn tại mấy trăm năm vẫn thua thiệt so với hàng công nghiệp. Sản phẩm làm ra không bán được, nhiều nghệ nhân đã bỏ nghề.

Chị Mây Xíu nói những lúc thắt ngặt, dân ở đây người đi lên rừng hái măng hái trái, người làm ruộng thuê, người đi trồng cà phê mướn... Thợ gốm Dơng Bắk chỉ còn đếm trên đầu ngón tay nhưng họ vẫn nắn nót ra những cái xoong, cái chóe, cái bát, con voi, con trâu... để rồi chất đống ở góc nhà. Mây Xíu nói cũng có lần không cam cảnh nghề gốm bị xếp xó, chị cùng vài phụ nữ Dơng Bắk đón xe đò mang gốm ra chợ tỉnh bán. Xe bị lật, Mây Xíu bị thương nặng. Từ bệnh viện về, chị cũng bỏ luôn ý định mang gốm đi xa bán...

Những tấm lòng giữ nghề gốm cổ

Trở lại câu chuyện hơn 15 năm trước, khi Yo Khoanh, Mí Kim, Mây Xíu... - những nghệ nhân cuối cùng của làng gốm cổ Dơng Bắk - dần ít tới lui khu đất hạ nguồn của thác Bìm Bịp để lấy đất làm gốm, thì một ngày đẹp trời có hai cô gái nhỏ nhắn chạy xe máy tìm đến buôn. Chị Mây Xíu nhớ lại một cô tên Trâm và người kia tên Sâm. Họ giới thiệu là cán bộ Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk được chỉ đến gặp nghệ nhân Yo Khoanh. Và cuộc gặp đó khởi đầu cho những câu chuyện được viết tiếp của làng gốm cổ.

Tiến sĩ Phạm Bảo Trâm (một trong hai người tìm đến làng gốm cổ ngày trước) nhớ lại lúc đó theo chỉ đạo của cô Lương Thanh Sơn (nguyên giám đốc Bảo tàng Đắk Lắk) tìm các nghệ nhân làng nghề đặc trưng của đồng bào Đắk Lắk để trình diễn chương trình do ngành văn hóa tỉnh tổ chức. Mục đích vừa phát huy được văn hóa làng nghề vừa kết nối hỗ trợ bà con. Các nghề đan đát, rèn và gốm được chọn mời trong dịp đó.

Là người huyện Lắk, TS Trâm nói từ lâu cũng nghe đến nghề gốm của đồng bào M'nông ở Yang Tao. Chị và các đồng nghiệp tìm đến mời các nghệ nhân về tỉnh trình diễn.

Đó là chuyến đi xa đầu tiên của các nghệ nhân làng gốm cổ. Sau này họ được tạo điều kiện có nhiều chuyến đi từ Nam chí Bắc để giới thiệu một trong những làng nghề đặc trưng của Đắk Lắk nói riêng và của các dân tộc Tây Nguyên nói chung.

TS Trâm chia sẻ ngoài đồng bào M'nông, đồng bào Ê Đê ở Đắk Lắk cũng có nghề làm gốm. Nhưng cách làm của hai dân tộc khác nhau. Nếu người Ê Đê làm bằng kỹ thuật dãy cuộn từng khoanh đất sau đó nặn hình gốm từ các khoanh đất chồng lên nhau, thì người M'Nông dùng kỹ thuật tạo phôi. Từ phôi đất được tạo đó, nghệ nhân mới phát triển ra hình từng sản phẩm.

Nói thì đơn giản nhưng nếu chỉ có như thế thì nhiều nơi đã làm được. Gốm cổ Yang Tao khác biệt từ bí quyết chọn đất. Những thớ đất được lấy từ cánh đồng cách thác Bìm Bịp vài cây số. Sau khi sàng lọc tạp chất, đất được "thuần dưỡng" bằng cách ủ ẩm. Sau đó đất được làm nhuyễn rồi "trích" tạo phôi... Từ phôi với lượng đất được lấy một lần vừa đủ, qua bàn tay các nữ nghệ nhân, hình thù muông thú hay vật dụng sinh hoạt, vật trưng bày, thờ cúng... được tạo ra. Hoa văn trên gốm được vẽ giản dị bằng thanh tre. Tạo vật sau đó được chất nung bằng củi để có độ rắn chắc.

TS Trâm cười chia sẻ thêm khi tiếp xúc với các nghệ nhân ở đây, chị phải nhiều lần lưu ý các nghệ nhân về tính... phóng khoáng. "Đồ vật bà con làm lâu ơi là lâu. Vậy mà có khách tới, họ thích là... cho hết. Mình nói miết thì bà con cũng bán, mà bán với giá rẻ như cho. Trong khi từng món đồ thủ công là công sức và tâm huyết trong đó, phải giữ giá nhất định để bà con còn có cái mưu sinh...".

Thời gian trước, khi gốm Yang Tao được gần xa biết đến thì người buôn gốm cũng tìm tới đặt vấn đề "bao tiêu" với giá rẻ mạt. Đã vậy có khi bà con làm ra gốm chất đống nhưng người mua thì biệt tăm hơi. Biết được, các cán bộ tâm huyết với bà con đã giới thiệu để các doanh nghiệp, cơ quan đặt hàng làm quà tặng. Các tour du lịch cũng đưa khách đến trải nghiệm làm gốm như một điểm đến đặc sắc.

Nhắc đến đây, nghệ nhân Mây Xíu trầm giọng: "Khách du lịch đến có người họ chê gốm thủ công không tinh xảo bằng hàng công nghiệp. Họ mua gốm ủng hộ nhưng có lẽ họ mua vì thương chúng tôi vất vả...".

Chị tâm sự thêm: "Chúng tôi cố gắng giải thích rằng giá trị, hồn cốt của gốm cổ Yang Tao không phải là thứ được đem ra so sánh với hàng công nghiệp bán đầy ở các cửa hàng. Mà nó còn nằm ở từng thớ đất, từng nét vẽ, từng tạo hình bằng đôi tay với nhiều tâm huyết của bao nhiêu thế hệ người M'nông Rlăm... Được đến, cùng làm và sở hữu một món gốm được làm theo phương pháp cổ truyền đó cũng là một trải nghiệm thú vị mà nhiều người có tiền cũng khó mà mua".

Yang Tao lý thú

Cuối tháng 9, chúng tôi may mắn có chuyến đi đầy lý thú vào rừng Yang Tao, ở huyện Lắc, tỉnh Đắc Lắc. Đi bộ leo núi đến nhừ chân. Được luồn lách trong những lối mòn xuyên qua rừng rậm. Được ngắm cây, ngắm rừng. Và đặc biệt được chiêm ngưỡng vẻ đẹp vừa hùng vĩ, vừa nên thơ của thác nước Bìm Bịp...