GS.TS Huỳnh Văn Sơn, hiệu trưởng Trường đại học Sư phạm TP.HCM, đặt vấn đề như vậy trong cuộc trao đổi với Tuổi Trẻ về giáo dục kỹ năng số cho học sinh phổ thông. Ông Sơn cũng là tổng chủ biên bộ sách Giáo dục kĩ năng số (từ lớp 1 đến lớp 5) mới xuất bản và được Sở GD-ĐT TP.HCM phê duyệt cho sử dụng tại các nhà trường ở TP.HCM.

Làm chủ không gian số

* Thưa giáo sư, Bộ Chính trị vừa ban hành nghị quyết 71 về đột phá phát triển giáo dục nhấn mạnh nhiệm vụ "chuyển đổi số toàn diện, phổ cập và ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số, trí tuệ nhân tạo trong giáo dục và đào tạo". Ông có thể chia sẻ vì sao bộ sách Giáo dục kĩ năng số lại ra đời đúng thời điểm này?

- Bộ sách này không phải một "phản ứng" mang tính thời điểmmà là một hướng đi chủ động và có dữ liệu bài bản. Nghị quyết 71 giúp chúng ta có cơ sở chính trị chắc chắn hơn nhưng việc giáo dục kỹ năng số cho học sinh đã là một xu hướng diễn ra trong thực tiễn.

Thực tế việc nghiên cứu về năng lực số, giáo dục số được chúng tôi đầu tư từ khoảng năm năm nay nhất là bối cảnh mùa dịch và chuyển đổi số. Đây cũng là kết quả một phần từ đề tài nghiên cứu mà tôi là chủ nhiệm.

Chúng tôi cho rằng trẻ em sử dụng thiết bị công nghệ từ lớp 1, thậm chí trước khi biết đọc thì việc có một bộ tài liệu hệ thống, hướng dẫn sử dụng hiệu quả, an toàn, nhân bản và có đạo đức trên không gian số là một yêu cầu tất yếu. Chúng ta muốn học sinh Việt Nam làm chủ không gian số chứ không phải là người bị dẫn dắt. Hãy cho trẻ em sự định hướng, chuẩn bị, rèn luyện thay vì quá thụ động.

* Những điều gì đã thúc đẩy ông và nhóm tác giả biên soạn bộ sách này?

- Chúng tôi đặt ra nhiều câu hỏi khi tiếp cận từ thực tiễn: Tại sao trẻ em biết dùng điện thoại, máy tính bảng rất sớm nhưng vẫn bị lừa đảo? Tại sao nhiều em giỏi chơi game online nhưng lại thiếu những phản xạ, thiếu thông tin về bản quyền, quyền riêng tư? Tại sao không thể có các tài liệu cho học sinh Việt Nam khi các em cần?... 

Từ những câu hỏi đó chúng tôi quyết tâm xây dựng một bộ sách không chỉ dạy kỹ năng mà dẫn dắt học sinh tiếp cận kỹ nguyên tắc, giá trị sống và đạo đức trên không gian số. Vì vậy chúng tôi cho rằng giáo dục kỹ năng số là tên đảm bảo đủ về phát triển năng lực, đầy về sư phạm - giáo dục và đảm bảo các định hướng ứng dụng…

Vai trò quan trọng của giáo viên

* Bộ sách phù hợp với những đối tượng học sinh nào và có thể làm sách giáo khoa trong dạy học môn học "chuyển đổi số" hoặc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) hay không? Bộ sách đưa đến cho học sinh tiểu học những hiểu biết, ứng dụng cơ bản nào trong sử dụng kỹ năng số?

- Bộ sách hướng tới học sinh tiểu học từ lớp 1 đến lớp 5. Từ những kiến thức đầu đơn giản như "thiết bị nào được kết nối Internet", cách sử dụng các thiết bị số thông dụng đến những kỹ năng phức tạp hơn như "phân biệt tin thật - tin giả", hoặc "báo cáo với người lớn khi gặp nguy cơ trên mạng" cũng như tự học trên các thiết bị số, đảm bảo sức khỏe khi sử dụng thiết bị số và các thiết bị công nghệ...

Ma trận của bộ sách được chúng tôi xây dựng trên nhiều luận cứ và tuân thủ đường dẫn phát triển năng lực số của học sinh tiểu học cũng như các yêu cầu khác có liên quan. Xét trên bình diện chung, các kỹ năng số này được xây dựng để bổ sung cho nhiều môn học: tin học, đạo đức, hoạt động trải nghiệm, khoa học... theo đa dạng hóa tích hợp. Ở góc độ khác, các chủ đề có thể triển khai dạy học hai buổi cho học sinh tiểu học.

* Nhiều người lo ngại rằng dạy cho học sinh sớm về ứng dụng AI, về máy tính và những thao tác số sẽ làm cho học sinh "cùn trí tuệ", dạy cho một thế hệ chỉ biết sao chép? Theo ông, giáo viên nên làm thế nào để học sinh có thể sở hữu kỹ năng số nhưng đồng thời cũng biến nó thành công cụ tốt cho sự phát triển của bản thân?

- Đây là câu hỏi khó bởi bộ sách cần sự giúp sức của người triển khai. Logic giáo dục của người viết sách cần được "giao thoa" với logic sư phạm của người huấn luyện, giáo viên mới đảm bảo các yêu cầu trên.

Tuy nhiên ở góc độ chung nhất, giáo viên cần: hiểu về kỹ năng số trước khi dạy học sinh; tích hợp kỹ năng số vào bài dạy, giao nhiệm vụ, đánh giá hoạt động học sinh trên nền tảng số; hướng dẫn học sinh biết đặt câu hỏi, biết nghi ngờ thông tin, biết chia sẻ trách nhiệm trên môi trường số; đồng hành trải nghiệm, điều chỉnh và trao đổi định hướng ứng dụng thực tiễn. 

Chúng tôi cho rằng chính giáo viên là người truyền cảm hứng và thiết lập môi trường tư duy số an toàn để học sinh khám phá, trải nghiệm và rèn luyện kỹ năng số.

Giáo dục kỹ năng số phải đi kèm giáo dục đạo đức số, đây chính là chìa khóa. Giáo dục số hiểu đúng nghĩa không phải chỉ sử dụng công cụ phục vụ kiểu làm thay thụ động mà khai thác một cách thông minh, linh hoạt và đảm bảo các mục tiêu. 

Ngoài ra, giáo dục số trong đó có ứng dụng AI cũng được "biên chế" một cách có kỹ thuật theo từng mức độ: làm quen, tìm hiểu, khai thác, ứng dụng, làm chủ một cách tiết chế…

Hệ sinh thái giáo dục số toàn diện

Bộ sách Giáo dục kĩ năng số được biên soạn bởi nhóm tác giả: Huỳnh Văn Sơn (tổng chủ biên), Nguyễn Thị Xuân Yến, Vũ Thị Thanh Hiếu, Lê Thị Huyền, Võ Hoàng Quân, Đỗ Tất Thiên, Giang Thiên Vũ, do Nhà xuất bản Đại Học Sư Phạm và Công ty cổ phần Đầu tư xuất bản thiết bị giáo dục Việt Nam xuất bản.

Sách giúp học sinh khám phá về thiết bị số và thực hành để khai thác dữ liệu, thông tin, giao tiếp và hợp tác trên môi trường số. Bộ sách cũng hướng đến việc học sinh học được cách đảm bảo an toàn, rèn luyện khả năng giải quyết vấn đề và bước đầu sử dụng AI một cách tích cực.

Theo các tác giả của bộ sách, bộ sách đã dựng xây trên ma trận năng lực số có đảm bảo các yêu cầu cơ bản của ma trận phát triển khá bài bản với những điểm đáng chú ý như sau: tổng thể hệ thống về kỹ năng số cho học sinh tiểu học có chú ý tiếp nối đến sau tiểu học; kết hợp kiến thức, kỹ năng, đạo đức, thói quen trong môi trường số một cách đồng bộ; bộ sách thiết kế phù hợp lứa tuổi, nhiều hình ảnh, tình huống, trò chơi hấp dẫn; có phần hướng dẫn dành cho phụ huynh và giáo viên, tạo nên sự liên kết chặt chẽ giữa nhà trường và gia đình.

Các kỹ năng số được phát triển theo đường dẫn với logic giáo dục là tiêu điểm nhóm tác giả luôn tuân thủ. Có thể nói bộ sách không chỉ là công cụ học tập mà là một phần trong hệ sinh thái giáo dục số toàn diện, đặt học sinh làm trung tâm nhưng không tách rời cộng đồng trách nhiệm từ nhà trường, gia đình và xã hội trong bối cảnh số không ngừng phát triển ngày nay.

TP.HCM: Thí điểm giáo dục kỹ năng công dân số cho học sinh tiểu học

Chương trình giáo dục kỹ năng công dân số sẽ được thực hiện thí điểm tại 44 trường tiểu học ở TP.HCM.