Theo tạp chí Nature, kể từ năm 2000, Mỹ là điểm đến phổ biến nhất của các nhà khoa học đoạt giải Nobel. Trong tổng số 202 người đoạt giải khoa học thế kỷ này, có chưa đến 70% xuất thân từ quốc gia nơi họ nhận giải, và 63 người còn lại đã rời khỏi đất nước sinh ra trước khi được trao giải.

Mỹ - điểm đến hàng đầu

Trong số những người đã di cư, có hai trong ba nhà hóa học đoạt giải vào ngày 8-10 vừa qua. Đó là ông Richard Robson - sinh ra tại Anh nhưng hiện sống ở Úc, và ông Omar Yaghi - công dân Mỹ, trở thành người gốc Palestine sinh tại Jordan đầu tiên nhận giải Nobel. 

Hai trong ba nhà vật lý đoạt giải năm 2025 cũng là người nhập cư: ông Michel Devoret sinh ở Pháp và ông John Clarke sinh ở Anh, cả hai hiện cư trú tại Mỹ.

Những người nhập cư từ lâu đã đóng vai trò quan trọng trên "sân khấu" Nobel, từ Albert Einstein đến Marie Curie. "Tài năng có thể được sinh ra ở bất cứ đâu, nhưng cơ hội thì không như vậy" - nhà kinh tế học Ina Ganguli thuộc Đại học Massachusetts Amherst nhận định trên Nature.

Trong số 63 người đoạt giải sau khi rời quê hương, 41 người đang sống tại Mỹ khi được vinh danh. Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Mỹ đã trở thành trung tâm khoa học thế giới nhờ các khoản tài trợ hào phóng và hệ thống đại học hàng đầu. 

"Những gì chúng ta có ở Mỹ là điều độc nhất vô nhị. Đó là điểm đến của các sinh viên và nhà khoa học xuất sắc nhất", bà Ganguli nói. Còn ông Andre Geim - nhà vật lý đoạt giải Nobel 2010 và từng làm việc tại Nga, Đan Mạch, Anh, Hà Lan - thì nói rằng: "Nếu cả đời bạn chỉ ở một chỗ, bạn sẽ bỏ lỡ nửa cuộc chơi".

Anh cũng chứng kiến nhiều tài năng rời đi. Theo nhà nghiên cứu Caroline Wagner thuộc Đại học bang Ohio, có tới 13 người đoạt giải sinh ra tại Anh nhưng nhận giải khi sống ở nước khác, bị thu hút bởi mức lương cao hơn và vị trí danh giá hơn. Một số lượng đáng kể cũng rời khỏi Đức (6 người), Nhật Bản, Pháp và Nga (mỗi nước 4 người).

Vật lý là lĩnh vực có tỉ lệ người đoạt giải Nobel sinh ở nước ngoài cao nhất với 37%, theo sau là hóa học với 33%, và y học với 23%. Theo bà Wagner, vật lý dẫn đầu vì lĩnh vực này phụ thuộc nhiều vào thiết bị đắt đỏ tập trung ở một số ít quốc gia tiên tiến. 

"Lĩnh vực y học không đòi hỏi quá nhiều thiết bị, nên các nhà khoa học dễ ở lại quê hương hơn", bà giải thích.

Thách thức và tương lai

Phân tích của tạp chí Nature được công bố khi dòng di cư nhân tài trên thế giới đang đối mặt nhiều trở ngại gia tăng. Tại Mỹ, việc cắt giảm tài trợ nghiên cứu và chính sách nhập cư nghiêm ngặt hơn của chính quyền Tổng thống Donald Trump đang đe dọa gây "chảy máu chất xám". Những hạn chế như vậy "sẽ làm chậm tốc độ các nghiên cứu đột phá", bà Wagner cho biết.

Úc cũng giới hạn sinh viên quốc tế, Nhật Bản cắt giảm hỗ trợ nghiên cứu sinh nước ngoài. Canada và Anh cũng ban hành biện pháp hạn chế. Mỹ đã cắt hàng tỉ USD tài trợ nghiên cứu và tính phí 100.000 USD cho mỗi hồ sơ visa H-1B - loại visa nhiều nhà nghiên cứu nước ngoài bắt buộc phải có.

Nhiều nhà nghiên cứu quốc tế đã rời Mỹ, trong khi các nước khác sẵn sàng chào đón. Pháp, Hàn Quốc và Canada đã thiết lập chương trình thu hút nhà khoa học từ Mỹ. Hội đồng Nghiên cứu châu Âu (ERC) cung cấp tài trợ lên đến 2 triệu euro cho những người chuyển phòng thí nghiệm sang EU.

Theo bà Ganguli, hệ quả tiếp theo có thể là làn sóng di cư lớn, tương tự cuộc tháo chạy khỏi Đức sau Thế chiến II và Nga sau khi Liên Xô tan rã năm 1991. "Chúng ta đang chứng kiến sự mất mát lớn về vốn nhân lực, và những con người đó sẽ tìm đến quốc gia khác" - bà Ganguli nói, dù bà chưa chắc đâu sẽ là điểm đến tiếp theo. Mức lương ở châu Âu vẫn chưa đủ hấp dẫn.

Bà Wagner cho rằng không thể biết trước trung tâm giải Nobel tiếp theo sẽ ở đâu, bởi điều đó phụ thuộc vào các yếu tố chính trị, kinh tế và xã hội phức tạp. 

"Những người thông minh rồi cũng sẽ tản ra khắp nơi. Nhưng liệu họ có thể tái tạo được "phép màu" ấy không? Đó vẫn là câu hỏi bỏ ngỏ", bà nói. Cũng sẽ khó để dự đoán khi nào các thay đổi chính sách sẽ tác động rõ đến danh sách giải Nobel. "Tác động đầy đủ có lẽ chỉ được cảm nhận trong rất dài hạn", bà Wagner nhận định.

Ông Geim kêu gọi các quốc gia đừng khép kín biên giới. "Sự dịch chuyển mang lại lợi ích cho mọi người. Mỗi người mới đến đều mang theo ý tưởng mới, kỹ thuật mới và cách nhìn khác biệt - ông nói - Những quốc gia chào đón sự dịch chuyển này sẽ giữ được thế thượng phong".

László Krasznahorkai đã viết những gì mà chinh phục được Nobel Văn chương?

Gia tài văn chương của László Krasznahorkai là hành trình dài đi qua bóng tối, nơi mỗi tác phẩm đều vang vọng nỗi cô độc của nhân loại.