Trước phiên thảo luận, các đại biểu đã nhận được báo cáo giải trình dài 28 trang của Ủy ban dự thảo sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 (gọi tắt Ủy ban dự thảo).

Theo ủy ban này, có hơn 280 triệu lượt ý kiến góp ý của cơ quan, tổ chức, cá nhân về tất cả các nội dung, điều khoản trong dự thảo nghị quyết. 

Chính phủ đã tập hợp, tổng hợp đầy đủ, kịp thời, khách quan, trung thực ý kiến của nhân dân gồm tổng cộng khoảng 3.400 trang báo cáo và phụ lục. Ủy ban cũng tiếp thu nhiều ý kiến của đại biểu thảo luận tại tổ và lần một tại hội trường để điều chỉnh phù hợp.

Vẫn băn khoăn ai chỉ định các chức danh HĐND và UBND

Mặc dù đã được giải trình những khi thảo luận, nhiều đại biểu vẫn băn khoăn quy định về chỉ định chủ tịch, phó chủ tịch HĐND, trưởng các ban của HĐND; chủ tịch, phó chủ tịch, ủy viên UBND các đơn vị hành chính cấp dưới hình thành sau sắp xếp các đơn vị hành chính cấp tỉnh, bỏ cấp huyện, sắp xếp cấp xã.

Dự thảo nghị quyết quy định khi thực hiện sắp xếp và kết thúc hoạt động của đơn vị hành chính cấp huyện trong năm 2025 sẽ không bầu các chức danh chủ tịch, phó chủ tịch, trưởng các ban của HĐND; chủ tịch, phó chủ tịch, ủy viên UBND tại đơn vị hành chính mới; đồng thời không bầu trưởng đoàn, phó trưởng đoàn đại biểu Quốc hội các tỉnh (gọi chung bao gồm tỉnh, TP trực thuộc trung ương - PV) mới. 

Ủy ban Thường vụ Quốc hội chỉ định chủ tịch, phó chủ tịch, trưởng các ban của HĐND; trưởng đoàn, phó đoàn đại biểu Quốc hội ở các tỉnh. Thủ tướng chỉ định chủ tịch, phó chủ tịch UBND ở các tỉnh.

Thường trực HĐND tỉnh mới sẽ chỉ định ủy viên UBND cùng cấp và chỉ định chủ tịch, phó chủ tịch, trưởng các ban của HĐND; chủ tịch, phó chủ tịch UBND của đơn vị hành chính cấp dưới. Trong khi thường trực HĐND cấp dưới sẽ chỉ định ủy viên UBND cùng cấp. 

Trường hợp đặc biệt cho phép chỉ định nhân sự không phải là đại biểu HĐND giữ các chức danh lãnh đạo HĐND ở đơn vị hành chính hình thành sau sắp xếp.

Theo đại biểu Nguyễn Tuấn Thịnh (Hà Nội), việc chỉ định nhân sự giúp kiện toàn tổ chức, bộ máy chính quyền địa phương 2 cấp khi thực hiện sắp xếp, đảm bảo bộ máy hoạt động thông suốt, không gián đoạn theo tinh thần "vừa chạy vừa xếp hàng". 

"Việc cho phép chỉ định nhân sự không phải đại biểu HĐND giữ các chức danh lãnh đạo HĐND cấp tỉnh, cấp xã hình thành sau sắp xếp sẽ góp phần thực hiện tốt công tác nhân sự sau sắp xếp để thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn trong thời gian từ nay đến hết nhiệm kỳ", ông Thịnh nêu quan điểm.

Trong khi đó, đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) băn khoăn và bảo lưu ý kiến thay vì giao thường trực HĐND cấp tỉnh thì sẽ giao chủ tịch UBND cấp tỉnh chỉ định chủ tịch, phó chủ tịch UBND cấp xã. 

Theo ông Hòa, dù Ủy ban soạn thảo giải trình quy định chỉ áp dụng tạm thời trong thời điểm của nhiệm kỳ 2021-2026, sau đó sẽ thực hiện theo Luật Tổ chức chính quyền địa phương, nhưng ông thấy quy định không hợp lý. 

"Khi thực hiện chức trách mà chủ tịch, phó chủ tịch UBND cấp xã có vi phạm bị kỷ luật hoặc cho thôi chức, như vậy do thường trực HĐND cấp tỉnh cho thôi chức, cho bãi nhiệm hay chủ tịch UBND cấp tỉnh, điểm này tôi đề nghị cần giải trình" - ông Hòa nêu giả thiết.

Ông Hòa cũng nêu trong nghị quyết chỉ quy định chỉ định toàn cấp trưởng, còn cấp phó của HĐND không thấy quy định ai chỉ định. Ông đề nghị cần quy định cho rõ.

HĐND cấp nào chất vấn chánh án, viện trưởng cấp khu vực?

Một nội dung được nhiều đại biểu quan tâm là quyền chất vấn của đại biểu HĐND với chánh án tòa án nhân dân, viện trưởng viện kiểm sát. Trước đó Ủy ban dự thảo đề xuất không quy định chánh án tòa án nhân dân, viện trưởng viện kiểm sát nhân dân thuộc phạm vi đối tượng trả lời chất vấn của đại biểu HĐND để phù hợp với tính chất và mô hình tổ chức các cơ quan nhà nước ở địa phương sau khi thực hiện sắp xếp. 

Tuy nhiên qua nhiều ý kiến của đại biểu, ủy ban tiếp thu và giữ lại quy định quyền chất vấn của đại biểu HĐND như hiện hành. Dù vậy với mô hình tổ chức, tòa án sắp tới, đại biểu cũng có một số băn khoăn.

Đại biểu Phạm Văn Hòa đánh giá ban soạn thảo rất cầu thị, tiếp thu và giữ nguyên để HĐND chất vấn chánh án và viện trưởng. 

Tuy nhiên ông đặt vấn đề: "Sắp tới hệ thống tòa án, viện kiểm sát tổ chức theo mô hình tòa/viện cấp tỉnh và tòa/viện khu vực, vậy tòa khu vực có được chất vấn hay không?". 

Từ đó cần làm rõ hơn bởi "không lẽ HĐND xã lại chất vấn tòa/viện khu vực? Một khu vực có nhiều xã, phường nếu không quy định rõ thì không lẽ xã, phường nào cũng được quyền chất vấn chánh án tòa khu vực, viện trưởng viện kiểm sát khu vực?".

Cùng mối quan tâm, đại biểu Trần Nhật Minh (Nghệ An) cho hay theo dự thảo Luật Tổ chức tòa án nhân dân đang được Quốc hội xem xét thông qua tại kỳ họp này, hệ thống tòa án được tổ chức theo mô hình ba cấp: tối cao, cấp tỉnh và khu vực. Theo đó sẽ không có cấp tòa án tương đương với chính quyền địa phương cấp xã. 

Vấn đề ông Minh đặt ra: "Đại biểu HĐND cấp xã thực hiện quyền chất vấn đối với chánh án, viện trưởng theo cơ chế nào? Đại biểu HĐND cấp nào có quyền chất vấn chánh án tòa khu vực, viện trưởng viện kiểm sát khu vực?".

Trao đổi vấn đề này, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội Hoàng Thanh Tùng cho rằng Hiến pháp chỉ quy định những điều khái quát chung nhất, làm cơ sở cho việc cụ thể hóa bằng các văn bản luật. 

Do vậy vấn đề cụ thể sẽ được quy định cụ thể trong Luật Tổ chức chính quyền địa phương, Luật Tổ chức tòa án nhân dân, Luật Tổ chức viện kiểm sát nhân dân và Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND. Ông Tùng xin phép đại biểu Quốc hội giữ mức quy định khái quát như thế này để cụ thể hóa tiếp.

Tổ chức chính trị - xã hội hoạt động thế nào?

Trong ngày 13-6, các đại biểu cũng thảo luận về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Luật Công đoàn, Luật Thanh niên và Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở.

Giải trình các ý kiến đại biểu, Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam Đỗ Văn Chiến cho hay về tính chất trực thuộc thì hợp nhất thành lập cơ quan tham mưu, giúp việc chung của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội và người đứng đầu của các tổ chức chính trị - xã hội đồng thời sẽ được giới thiệu hiệp thương cử giữ chức danh phó chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Tổ chức đảng ở Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội đều là tổ chức trực thuộc đảng ủy Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể trung ương và định hướng lãnh đạo hoạt động chung và sẽ lãnh đạo chỉ đạo về công tác tổ chức cán bộ, về công tác quản lý tài sản, tài chính. Đó là những vấn đề có tính chất là chung và trực thuộc.

Về tính chất chủ động sáng tạo của các tổ chức chính trị - xã hội được thể hiện ở ba điểm:

1. Khi triển khai thực hiện luật, tổ chức công đoàn, nông dân, đoàn thanh niên, phụ nữ, cựu chiến binh vẫn tổ chức đại hội, ban hành điều lệ của mình, bầu ban chấp hành, ban thường vụ, chủ tịch, phó chủ tịch như hiện nay, như vậy vẫn là một tổ chức riêng có đầy đủ tư cách pháp nhân.

2. Trong hoạt động của mình, các tổ chức chính trị - xã hội chủ động tổ chức phối hợp công tác với các cơ quan, ban, bộ, ngành, tỉnh, TP có liên quan theo điều lệ của tổ chức mình và chức năng, nhiệm vụ được giao.

Trong đó Luật Công đoàn đã nhấn mạnh, sâu sắc, đậm nét vai trò, địa vị pháp lý của công đoàn: Công đoàn Việt Nam là đại diện duy nhất của người lao động ở cấp quốc gia trong quan hệ lao động và quan hệ quốc tế về công đoàn.

3. Cơ quan trung ương của các tổ chức chính trị - xã hội có quyền trình dự án luật trước Quốc hội, trình dự án pháp lệnh trước Ủy ban Thường vụ Quốc hội và các tổ chức thành viên khác của Mặt trận trình thông qua Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Giữ quyền chất vấn chánh án, viện trưởng của đại biểu HĐND trong Hiến pháp

Dự thảo nghị quyết sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 2013 giữ lại quy định quyền chất vấn của đại biểu HĐND với chánh án, viện trưởng như hiện hành.