Giáo sư Serge Haroche, nhà vật lý lượng tử người Pháp đoạt giải Nobel vật lý năm 2012, cho rằng tương lai vượt trội về công nghệ phải được xây dựng trên nền tảng là khoa học cơ bản.

Ở tuổi 81, giáo sư Serge Haroche vẫn có thể đứng hàng tiếng đồng hồ nói chuyện với hàng trăm sinh viên tại Trung tâm Đổi mới sáng tạo quốc gia ở Hà Nội sáng 3-10. Không hô hào hay khẩu hiệu, ông kiên nhẫn đi từ chuyên môn của mình để đến kết luận: không có nghiên cứu nào là vô dụng và vai trò nền tảng của khoa học cơ bản là không thể bỏ qua.

Vai trò của khoa học cơ bản

Mở đầu phần chia sẻ với sinh viên, giáo sư Haroche nêu ra một câu hỏi tưởng chừng đơn giản nhưng khó trả lời với nhiều người: "Chúng ta nghiên cứu khoa học để làm gì? Nghiên cứu khoa học là vì sự suy ngẫm về một vấn đề, để hiểu thế giới vận hành như thế nào hay vì tính ứng dụng, vì để tạo ra các công cụ phục vụ đời sống con người và mang lại lợi ích kinh tế?".

Câu trả lời, theo vị giáo sư người Pháp, tùy thuộc vào người được hỏi. Trong đó, các doanh nghiệp coi trọng lợi ích hơn, xem nghiên cứu cơ bản là một sự xa xỉ - điều mà theo ông là "thiển cận" bởi khoa học cơ bản và khoa học ứng dụng là hai mặt của một đồng xu, không thể tách rời lẫn nhau.

Nếu chỉ nhìn vào lợi ích trước mắt mà bỏ qua giai đoạn nền tảng là nghiên cứu khoa học cơ bản, theo ông Haroche, nhiều thiết bị điện tử mà con người đang sử dụng và hưởng lợi hiện nay sẽ không tồn tại. 

Ông khẳng định không có nghiên cứu khoa học cơ bản nào là vô dụng mà đơn giản, nó cần thời gian để cho thấy sự hữu ích.

Dẫn chứng là năm 1862, nhà vật lý và toán học James Clerk Maxwell đã công bố các phương trình Maxwell nổi tiếng của mình, song chúng bị xem là không hữu dụng khi không thể chứng minh và áp dụng vào thực tế. 

Đến năm 1888, khi ông Heinrich Hertz thực hiện thí nghiệm nhỏ của mình, nó cho thấy sóng điện từ như ý tưởng của ông Maxwell là có thật và chúng có thể truyền qua các phòng.

Khi được hỏi ý nghĩa của việc này, ông Hertz đã đơn giản trả lời rằng thí nghiệm này chẳng có tác dụng gì cả mà chỉ để chứng minh phương trình Maxwell đã đúng. "Có những sóng điện từ bí ẩn mà mắt thường không thể nhìn thấy nhưng chúng tồn tại" - ông nói. Và từ phương trình của ông Maxwell cùng thí nghiệm của ông Hertz, ngày nay chúng ta đã có truyền hình, radio và nhiều thứ khác sử dụng vô tuyến.

"Cần rất nhiều nghiên cứu khoa học cơ bản, không ai hình dung được tương lai sẽ phát triển như thế nào. Mọi sự hình dung của chúng ta về tương lai, đến một lúc nào đó sẽ thật ngây ngô", giáo sư Haroche nói sau khi dẫn chứng về nghiên cứu từng bị gọi là "vô dụng" của ông Maxwell cách đây hơn 150 năm.

Dẫn ra nhiều ví dụ khác như hệ thống định vị toàn cầu (GPS) hay máy chụp cộng hưởng từ, ông Haroche khẳng định không có khoa học cơ bản thì không có thành tựu công nghệ và tương lai công nghệ.

Lợi thế của Việt Nam

Trong cuộc trò chuyện với báo chí sau đó, ông Haroche hóm hỉnh và khiêm tốn khi cho rằng có lẽ sẽ chẳng bao giờ được phỏng vấn nếu không đạt được giải Nobel vật lý năm 2012. Và thực tế, như ông chia sẻ, bản thân chưa bao giờ xem đó là mục tiêu khi bắt đầu con đường nghiên cứu khoa học.

Khi được hỏi Việt Nam nên bắt đầu từ đâu trong cuộc đua lượng tử, ông không ngần ngại trả lời ngay lập tức: phải từ khoa học cơ bản và để có được nền khoa học cơ bản phát triển thì cần có tài năng, đào tạo bài bản. Lợi thế của Việt Nam, theo vị giáo sư người Pháp, chính là hệ thống chính trị ổn định, qua đó tạo điều kiện cho những chiến lược và dự án dài hơi về phát triển khoa học cơ bản, công nghệ.

Theo ông, cần tạo điều kiện hơn nữa cho các nhà nghiên cứu trẻ "có đất" để tiến hành nghiên cứu và tự do lựa chọn nghiên cứu, bởi khoa học cơ bản là cầu nối dẫn tới khoa học ứng dụng. Tuy nhiên, điều quan trọng trước tiên là phải có một thế hệ học sinh có trình độ tốt về toán, lý, hóa và về điều này, ông đánh giá Việt Nam đang có một thế hệ trẻ có trình độ ngày càng tốt.

"Có thể gửi họ đi học ở nước ngoài nhưng quan trọng là họ phải trở về nước, và được phép có phòng nghiên cứu, thí nghiệm riêng. Trung Quốc đã rất thành công trong lĩnh vực này", ông nói. 

Đặc biệt, ông chia sẻ niềm tin rằng một nhà khoa học Việt Nam có thể không kiếm được nhiều tiền khi trở về nước so với khi làm tại Mỹ hay châu Âu, song lòng yêu nước thì rất nhiều và luôn sẵn có.

"Thanh niên cần được hỗ trợ nền tảng, còn nhà nước cần có vai trò hỗ trợ lâu dài", ông nêu khuyến nghị. Những sáng kiến của Việt Nam hiện nay về khoa học công nghệ đều hay, song để triển khai được, theo giáo sư Haroche, ngoài điều kiện tốt cho nhân tài tìm tòi, phát triển nhanh thì cần phải có sự thích ứng nhanh và phát triển theo hướng mở để giao lưu và học hỏi kinh nghiệm từ các nước khác.

Mong chờ nhà khoa học Việt Nam đạt giải thưởng Nobel

Đại sứ quán Thụy Điển phối hợp cùng ĐH RMIT TP.HCM tổ chức chương trình đưa giải thưởng Nobel danh giá đến gần hơn với cộng đồng học thuật Việt Nam.