Chúng tôi đã có cơ hội đến thật gần nơi cất giữ thanh gươm thần Vua Lửa xứ Hỏa Xá, chỉ còn cách một bức tường gỗ, nhưng không thể vượt qua ngăn cách luật tục để bước vào thế giới thần thoại.

Thung lũng các vị vua ngự trị nơi đầu nguồn sông Ba

Làng Plei Ơi, thung lũng các Vua Lửa ngự trị, nằm yên bình bên ruộng đồng ven sông Ayun (sông Ba) cạnh quốc lộ 25 qua xã Chư A Thai, tỉnh Gia Lai. Dưới chân núi đá thần, Khu di tích văn hóa lịch sử Plei Ơi nổi bật giữa bốn bề ruộng rẫy tươi tốt.

Tại nơi này, bảo vật quý giá nhất là thanh gươm thần của Vua Lửa được cất giữ cẩn mật trong nhà để gươm, để tránh xa những ánh mắt tọc mạch. Thanh gươm thần truyền qua 14 đời Vua Lửa nằm phong kính trong lớp khóa, phả hơi thở vào huyền sử 600 năm Vương quốc Hỏa Xá.

Già Siu Phơ (67 tuổi), phụ tá của vị Vua Lửa cuối cùng Siu Luynh (đã qua đời năm 1999), bảo với thần dân Jarai, gươm báu là bí mật tuyệt đối, cần phải giữ kín. Dù là phụ tá thân cận của vị Vua Lửa cuối cùng, Siu Phơ thừa nhận chưa bao giờ được nhìn rõ thanh gươm thần của nhà vua.

Phong tục truyền đời, ngoài Vua Lửa không ai được phép nhìn thẳng vào gươm thần bởi sẽ mang tới tai họa không chỉ cho người nhìn trộm mà cả cộng đồng.

Siu Phơ bảo lần gần nhất được nhìn thấy bọc chứa thanh gươm là nhiều năm trước, khi thực hiện lễ chuyển gươm từ núi đá thần về nhà để gươm trong khu di tích. Trong lần đó, người phụ tá thứ 2 của Vua Lửa là Rơ Lan Hiao được giao trọng trách mang gươm.

Thanh gươm được bao bọc kín trong lớp vải trắng và quấn thêm bên ngoài một tấm chiếu cói, kèm theo hai thanh gậy sắt vật dụng của Vua Lửa. Người chuyển gươm trịnh trọng bê hai tay trước ngực như đang trong đám rước thần linh.

Thanh gươm được giữ bí mật đến nỗi hàng chục năm qua các nhà nghiên cứu quan tâm tìm hiểu về Vua Lửa và gươm thần chưa một ai được tận mắt nhìn thấy.

Thạc sĩ Nguyễn Quang Tuệ, nguyên trưởng phòng quản lý văn hóa và gia đình, Sở Văn hóa - Thể thao & Du lịch tỉnh Gia Lai, nhiều lần điền dã về vùng Plei Ơi.

Ông bảo đôi lần được lại gần nơi cất gươm thần xem xét, quay phim, chụp ảnh tư liệu, nhưng cũng chỉ được phép nhìn thanh gươm trong màn vải bọc kín, chưa từng nhìn rõ hình dạng bảo vật.

Có lẽ sự bí mật tuyệt đối đã nhân thêm sức mạnh huyền bí cho gươm thần, khiến thanh gươm có sức hút mạnh mẽ những ai quan tâm đến Vua Lửa.

Trả giá bằng mạng sống vì đòi xem gươm thần

Trên vùng bình nguyên Cheo Reo xưa (nay là vùng Đồng bằng sông Ba phía đông nam Gia Lai), những cư dân Jarai đã cư trú và làm chủ vùng đất từ bao đời.

Sự quần tụ của người Jarai dần phát triển thành hình thái nhà nước sơ khai với tên gọi Thủy Xá, Hỏa Xá, mà người đứng đầu là Vua Nước, Vua Lửa (và có cả Vua Gió).

Trong số các vị vua, Vua Lửa giữ thanh gươm thần trong tay nắm quyền uy tuyệt đối trong thế giới thần quyền. Nhà vua được người Jarai tin rằng có năng lực hô mưa, gọi gió, thông linh với các vị thần, khiến cộng đồng và lân bang khiếp sợ.

Ngoài cộng đồng Jarai, thanh gươm thần của Vua Lửa được hầu hết các dân tộc lớn tại Tây Nguyên như Bahnar, Mnông, Ê Đê và các vương quốc tại Lào, Campuchia biết tới qua những câu chuyện truyền thuyết, dù biến thể khác nhau.

Già Siu Phơ bảo trong truyền thuyết của người Jarai được đông đảo thừa nhận, thanh gươm được rèn từ viên đá dưới chân núi Hàm Rồng (phía nam Pleiku) với nhiều phép lạ. Nhưng trong quan điểm nghiên cứu hiện đại, có chuyên gia đặt giả thuyết gươm thần của Vua Lửa thực chất là báu vật truyền ngôi của vương tử các tiểu quốc Champa xưa.

Giải thuyết này tương đối phù hợp nếu xét trên nguồn gốc hình thành dân tộc Jarai là sự hòa huyết giữa người Chăm và người Rang Đê cổ trên vùng cao nguyên, sau sự mở rộng về phía nam của Đại Việt.

Không chỉ là huyền thoại, sự tồn tại của Vua Lửa và gươm thần được ghi chép nhiều trong sách sử. Có nghiên cứu cho rằng đến năm 1540 vua Lê chính thức phong vương cho Hỏa Xá và Thủy Xá.

Sau đó, quan hệ triều cống giữa Vương quốc Thủy Xá, Hỏa Xá với các chúa Nguyễn được thiết lập từ thời chúa Nguyễn Phúc Chu (năm 1711) và tiếp tục sau khi thiết lập triều Nguyễn.

Đến cuối thế kỷ XIX, người Pháp mở rộng khảo sát Tây Nguyên, người đầu tiên tiếp xúc Vua Lửa là viên đại úy Cupet vào ngày 14-2-1891. Đến tháng 2-1904, Prosper Odend'hal, một cộng tác viên của Trường Viễn Đông Bác Cổ, được giao phó sứ mệnh ở Lào đã đi qua đường Cheo Reo và có cuộc gặp Vua Lửa Aê At.

Trong chuyến đi này, do không hiểu rõ phong tục địa phương, Odend'hal đòi xem bằng được những bảo vật của Hỏa Xá, bao gồm thanh gươm thần và đã làm người Jarai căm phẫn. Đây được coi là hành động vi phạm nghiêm trọng quy tắc linh thiêng, bởi chỉ Vua Lửa mới được phép nhìn gươm thần.

Ông đã trả giá cho sự tò mò khi bị giết chết cùng đoàn tùy tùng vào ngày 7-4-1904 gần sông Ba.

Sau đó, thực dân Pháp lập một phiên tòa xét xử Vua Lửa Aê At về tội giết chết Prosper Odend'hal, nhưng biện lý Michel đã không đủ chứng cứ buộc tội, đành chấp nhận cho Vua Lửa trắng án. Toàn bộ vụ án được đăng tải trên nhật báo Avenir du Tonkin, số ra ngày 8-3-1907.

Các tư liệu triều Nguyễn có nhắc tới Lê Văn Quyến, một thông ngôn thời Minh Mạng, có chuyến đi đến Hỏa Xá và Thủy Xá và ghi nhận nhiều quan sát, ghi chép tư liệu giá trị về Vua Nước, Vua Lửa.

Trong chuyến đi này, Lê Văn Quyến ghi nhận các nước này có quốc trưởng nhưng không có quân lính. Quốc trưởng phải tự cày ruộng để sinh sống và tự dệt vải để mặc. Người dân tôn kính quốc trưởng như một vị thần linh.

Điều đó cho thấy ngoài vai trò tâm linh, Vua Lửa cũng là một người dân bình thường với cuộc sống lao động.

Đọc Jacques Dournes xác định tọa độ của người Jarai để hiểu Tây Nguyên hơn

TTO - Công trình của nhà dân tộc học Jacques Dournes nghiên cứu sâu sắc về cộng đồng người Gia Rai ở Tây Nguyên vừa được dịch sang tiếng Việt với nhan đề Tọa độ - cấu trúc gia đình và xã hội của người Jörai (Jarai/ Gia Rai).