Phóng to

Hơn 30 năm là khoảng thời gian ông Nguyễn Chí Tôn - nguyên phó giám đốc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn Hà Giang - lăn lộn tìm cách lấy nước, giữ nước trên cao nguyên đá. Còn PGS-TSKH Vũ Cao Minh (Viện Địa chất VN) thì trong hành trình tìm nước của mình, không biết ông đã đi về bao nhiêu chục lần trên xứ sở toàn đá này. Họ gặp nhau sau trận lũ quét ở Hà Giang, khi ông Tôn quàng quần dài lên cổ, lội nước đến bụng lo cách cứu dân. Sự đồng điệu đã mang họ gần lại nhau để cùng rong ruổi trong những chuyến thực địa dài ngày trên cao nguyên.

Nước đâu trong đá

Năm 1970, 23 tuổi, chàng trai trẻ Nguyễn Chí Tôn lên Mèo Vạc “cùng ăn, cùng ở, cùng làm” với dân. Nguyễn Chí Tôn được dân xứ này xem như con nuôi. Ông và đồng nghiệp bám trụ lại xứ sở của đá để nghĩ cách tìm, giữ nước. Đứa con đầu lòng của ông Tôn lớn lên ở cao nguyên. Vợ ông như nhiều bà vợ người Mông khác, cũng dậy từ 2-3 giờ sáng đi lấy nước trong hang động, dè sẻn từng giọt nước vào mùa khô.

Những năm 1990, Đồng Văn, Mèo Vạc, Quản Bạ, Yên Minh (Hà Giang) được cấp kinh phí xây hàng ngàn bể nước, với dự tính mỗi người dân được 20 lít nước/ngày. Hàng chục kilômet đường ống được nối từ những điểm có tiềm năng nước đến các thôn bản. Hầu hết các xã đều có kỹ sư thủy lợi bám trụ. Nỗ lực đem nước về cho dân nhìn thấy rất rõ, nhưng thành quả mang lại thì ít ỏi. Không có nguồn nước, không có mưa, bể nước trơ đáy...

Và nhà khoa học vào cuộc. Hành trình tìm nước của họ có chuyến đi ngắn, có chuyến dài ngày, đi ôtô, xe ôm, mượn xe tự leo trèo trên những đoạn đường đá dăm sắc nhọn hay cuốc bộ. Khoảng 20 lần trong khoảng một năm họ cứ lầm lũi như thế. Phần lớn trở về không, trong đầu không có được giải pháp nào. Anh Vũ Văn Vương, trưởng phòng quản lý khoa học Sở Khoa học - công nghệ Hà Giang, nhớ lại: “Ngày ấy, lần nào họ trở về cũng trong cảnh giày há mõm vì leo núi”.

TS Vũ Cao Minh gần như thuộc hết những con đường dẫn về các xã, đoạn đèo, hẻm núi. “Hồi đó, những lần đầu tôi lên Hà Giang để nghiên cứu về lũ quét, nhìn nước ào ào chảy rồi biến mất trong các kẽ đá sâu hun hút. Tôi cứ ám ảnh chuyện làm gì để giữ lại nước, biến cái có hại (lũ) thành cái có ích. Thế rồi “chuyện giữ nước” cứ thế ám cả vào giấc ngủ. Có lần leo dốc mệt, chúng tôi ngồi nghỉ, nước không có, mang rượu ra uống rồi bàn: hay là tìm cách giữ nước kia trong các hang động?”.

Sau mưa nước dồn lại trong núi, hang động. Họ tìm cách giữ lại và điều tiết để sử dụng, nước thoát ở đâu tìm cách bịt ở đó. Sau này, các nhà khoa học nghĩ đến chuyện xây đập điều tiết nước ở các cửa hang. Hì hụi trong một năm trời, cũng giữ được đến cả triệu mét khối nước. Nhưng cách đó chỉ có thể làm được ở các vùng thấp, có nhiều khe đứt gãy tạo nên hang động chứa nước. Còn trên vùng cao của Đồng Văn, Mèo Vạc thì nước chảy tuột xuống từ độ cao trên dưới 1.000m.

Ông Tôn kể: “Có bữa, tôi xuống Hà Nội sau cả chục lần ông Minh và các anh bên viện địa chất lên. Chúng tôi ngồi với nhau ở quán nước chè vỉa hè trước cổng Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn đến 2-3 giờ sáng. Chúng tôi nói về nước và ngồi lặng lẽ bế tắc vì cảm thấy lại thất bại, chưa biết hướng đi ở đâu... “. Họ mất đến hai năm để tìm đường...

Phóng to

TS Vũ Cao Minh nếm nước ở một hốc đá để phán đoán nguồn nước- Ảnh: Khương Xuân

Ý tưởng từ những cơn mưa

Ông Vũ Cao Minh chỉ cho chúng tôi những vách núi đá kề lên đá trên đường qua Sà Phìn, Đồng Văn và nói về tiền đề cho ý tưởng xây dựng hồ treo: “Chúng tôi cứ đi và đi, nhiều khi không có mục đích. Ban đầu chúng tôi bị ảnh hưởng mạnh bởi hướng phán đoán “nước sẽ có trong các khe đứt gãy và muốn tìm nước phải đi trong mùa khô”, và chúng tôi đã bị lạc hướng rất lâu vì phán đoán đó.

Rồi một lần chúng tôi đi vào mùa mưa. Nhìn mưa trút xuống, trượt trên những khe nứt nhỏ ở bề mặt đá núi, một ý nghĩ bất chợt đến: “có thể thu nước trên vách núi, thay vì tìm nước trong lòng núi, hang động”. Thật ra khoa học đôi khi có yếu tố may mắn của nó.

Trong sự “may mắn” này, họ đã phải loanh quanh một năm trời để hiểu một quy luật ngược: một nguồn nước dồi dào có thể thu từ vách núi trên cao nguyên (những khe nứt nông ở trên bề mặt vách đá) và muốn đi tìm nó phải đi vào mùa mưa. Những thực tế đó không có trong sách vở, chỉ có đi, đi nhiều lần, chấp nhận những rủi ro, mạo hiểm, chấp nhận những lần trở về tay không, kể cả chuyện phải ngủ đêm ngang đèo...

Nhưng từ ý tưởng đến căn cứ khoa học lại là một khoảng cách xa. Nhóm của TS Minh cùng với các cán bộ thủy lợi của Hà Giang khi đó đã phải nằm dầm dề hàng tháng ở các thôn bản khác nhau trên cao nguyên. Không chỉ quan trắc, họ phải đo lượng mưa của các cơn mưa khác nhau, đo lượng nước chảy trên các địa hình vách núi khác nhau để đi đến một khẳng định về nguồn nước riêng trên những đỉnh cao đá vôi.

Kết quả khảo sát nguồn nước trên vách đá của các nhà địa chất đã thuyết phục Viện Địa chất - Viện Khoa học công nghệ VN cho phép thử nghiệm mô hình hồ treo trên cao nguyên.

------------------------------------------------------------

Lên cao nguyên từ Yên Minh, Quản Bạ đến Đồng Văn, Mèo Vạc (Hà Giang) bây giờ có thể nhìn thấy thấp thoáng những hồ treo giữa núi đá. Dân sống trong xứ sở đá vôi đã dần quen với những hồ nước có viền cây xanh khác biệt giữa khô cằn đá xám. Trong đó có một hồ treo được xây hình trái tim. Đó là hồ treo Sà Phìn, (xã Sà Phìn, Đồng Văn), hồ treo đầu tiên được xây bằng mồ hôi, công sức, ý chí bền bỉ và nhiệt huyết...

Kỳ cuối: Hồ treo trên đá