Mỗi mùa tuyển sinh lớp 10, hàng vạn gia đình lại bước vào cuộc chạy đua căng thẳng khi số chỗ học tại các trường công lập không theo kịp lượng học sinh tăng nhanh, nhất là ở khu vực trung tâm và đô thị lớn. 

Không ít học sinh lớp 9 phải gồng mình ôn luyện, còn cha mẹ thì thấp thỏm lo con trượt chỉ vì vài điểm trong kỳ thi quyết định.

Trước áp lực ngày càng lớn, nhiều ý kiến cho rằng đã đến lúc xem xét bỏ kỳ thi tuyển sinh vào lớp 10 để chuyển sang xét tuyển nhằm giảm tải căng thẳng nhưng vẫn bảo đảm chất lượng đầu vào. Đây có phải là hướng đi khả thi?

Lệch cung - cầu, áp lực dồn lên một cánh cửa

Thực tế cho thấy kỳ này đã vượt ra khỏi tính chất của một kỳ thi chuyển cấp thông thường. Lượng học sinh lớp 9 tăng đều theo từng năm, trong khi trường THPT công lập không thể mở rộng tương ứng do hạn chế về quỹ đất và tốc độ đầu tư.

Điều này tạo ra sự chênh lệch đáng kể giữa nhu cầu và khả năng đáp ứng khiến thi tuyển trở thành lựa chọn gần như duy nhất để phân loại. Phần lớn phụ huynh vẫn đặt niềm tin vào hệ thống trường công lập bởi chi phí thấp, môi trường ổn định và tâm lý an tâm, dẫn đến tình trạng dồn nén kỳ vọng vào một cánh cửa vốn không thể mở rộng nhanh chóng.

Dù đã có nhiều địa phương áp dụng phương thức xét tuyển sinh vào lớp 10 thuộc một trong ba phương thức theo quy định gồm thi tuyển, xét tuyển và kết hợp giữa thi và xét tuyển, nhưng ở các đô thị lớn phương thức thi tuyển vẫn giữ vai trò chính. Điều này khiến áp lực thi cử trở thành gánh nặng lớn đối với học sinh.

Dưới góc nhìn xã hội, áp lực thi tuyển vào lớp 10 đang ngày càng lớn, không chỉ bởi sự cạnh tranh mà còn vì kỳ vọng quá cao đặt lên học sinh. Học sinh lớp 9 phải học thêm nhiều buổi mỗi tuần, giải hàng chục bộ đề. 

Không ít học sinh sống trong cảm giác hồi hộp kéo dài vì chỉ một sai sót nhỏ có thể khiến các em mất cơ hội vào môi trường mong muốn. Không ít em rơi vào trạng thái mất ngủ, lo lắng hay sợ thi cũng như ở tình trạng căng thẳng kéo dài.

Phụ huynh cũng bị cuốn vào vòng xoáy đó. Tâm lý "con mình không thể thua bạn kém bè" khiến chi phí học thêm tăng, trong khi thông tin điểm chuẩn và tỉ lệ chọi liên tục lan truyền trên mạng xã hội càng làm nỗi lo phình to. 

Kỳ thi vốn được thiết kế để phân luồng nay biến thành sự kiện có tính được mất quá lớn, ảnh hưởng đến tâm lý cả gia đình.

Phân luồng chưa mạnh, hệ thống chưa đa dạng

Áp lực không chỉ đến từ bài thi mà đến từ cấu trúc hệ thống. Khi số lượng trường công lập không theo kịp nhu cầu thực tế, sự cạnh tranh trở thành điều tất yếu. Đồng thời phân luồng sau THCS dù được chủ trương từ lâu nhưng vẫn chưa hiệu quả. 

Nhiều học sinh và phụ huynh vẫn xem trường nghề, trung cấp hay giáo dục thường xuyên là lựa chọn kém hấp dẫn dù những mô hình này đang từng bước được hiện đại hóa.

Quan niệm "phải vào THPT công lập mới có tương lai" khiến mọi hướng đi khác bị lu mờ. Hệ quả là toàn bộ học sinh đều dồn vào một hướng, tạo ra áp lực mang tính hệ thống. 

Khi cơ hội vào trường công lập bị giới hạn nhưng các lựa chọn thay thế không đủ sức thuyết phục, kỳ thi tuyển sinh gần như trở thành cuộc sàng lọc không mong muốn.

Trong bối cảnh này, đề xuất chuyển sang xét tuyển thu hút nhiều sự quan tâm. Xét tuyển dựa trên học bạ và quá trình rèn luyện có thể giảm đáng kể áp lực thi cử, giúp đánh giá toàn diện và lâu dài thay vì dựa vào kết quả của một kỳ thi ngắn ngủi. Học sinh có động lực học đều các môn và giảm áp lực tâm lý, còn phụ huynh không phải đặt mọi hy vọng vào một buổi thi căng thẳng.

Tuy nhiên tính khả thi của xét tuyển phụ thuộc lớn vào độ tin cậy ở giá trị của điểm học bạ. Nếu vẫn tồn tại tình trạng chấm điểm lỏng lẻo hay "điểm đẹp" ở bậc THCS, xét tuyển dễ tạo nghi ngại về tính công bằng. Vì vậy muốn áp dụng rộng dùng xét tuyển cần chuẩn hóa việc kiểm tra đánh giá theo một mặt bằng chung ít nhất là trong cùng tỉnh/TP.

Các bài kiểm tra định kỳ theo quy định phải cùng chung ma trận, đặc tả nhằm có độ khó, độ tin cậy, độ giá trị của đề kiểm tra tương đương nhau và ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm tra, đánh giá.

Ngoài ra có thể sử dụng mô hình xét tuyển kết hợp bài kiểm tra năng lực để học sinh được thi nhiều lần trên máy tính vừa nhẹ nhàng hơn thi tuyển truyền thống vừa đảm bảo chất lượng đầu vào, vừa tránh áp lực nặng nề và còn làm quen cho học sinh thi tốt nghiệp THPT trên máy tính như chỉ đạo của Chính phủ trong thời gian qua.

Dù theo hướng thi tuyển, xét tuyển hay kết hợp, mục tiêu quan trọng nhất vẫn là giảm áp lực cho học sinh và mở rộng cơ hội học tập công bằng. 

Giáo dục không chỉ là cuộc đua để giành một chỗ trong trường công lập mà phải tạo ra nhiều con đường phù hợp để mỗi học sinh phát triển thế mạnh của mình. Khi hệ thống đa dạng, minh bạch và bình đẳng hơn, kỳ tuyển sinh lớp 10 sẽ không còn là nỗi lo của hàng chục ngàn gia đình mà trở thành cột mốc nhẹ nhàng và tự nhiên của quá trình học tập.

Bỏ thi vào lớp 10 nhưng chưa vội vàng

Một số nước trên thế giới và một vài tỉnh của nước ta đã và đang tuyển sinh THPT bằng xét tuyển hoặc phỏng vấn mà không cần thi. Điều này cho thấy việc thay đổi là hoàn toàn khả thi.

Tuy nhiên để áp dụng tại Việt Nam cần sự chuẩn bị nghiêm túc. Bỏ thi tuyển đồng nghĩa trao quyền đánh giá nhiều hơn cho các trường THCS. Nếu khâu này chưa được chuẩn hóa, chuyển đổi có thể gây xáo trộn và ảnh hưởng niềm tin của phụ huynh.

Vì vậy lộ trình cần thận trọng, thí điểm ở nơi áp lực thấp, hoàn thiện quy trình rồi mới nhân rộng. Đặc biệt, cần phải thông báo sớm cho học sinh khi bước vào đầu cấp THCS biết để không làm ảnh hưởng hoặc mất công bằng với các đối tượng khác nhau trong cùng một địa phương.

TP.HCM công bố đề minh họa tuyển sinh lớp 10 năm 2026

Sáng 22-10, Sở Giáo dục và Đào tạo TP.HCM đã công bố cấu trúc và đề minh họa 3 môn thi tuyển sinh lớp 10 năm 2026.