TS Nguyễn Quang Cương giới thiệu các hiện vật trưng bày trong Bảo tàng Hoa Cương - Ảnh: DOÃN HÒA

Ngày cuối tuần, Bảo tàng Hoa Cương ở thôn Chân Thành, xã Bình An, huyện Lộc Hà, Hà Tĩnh nhộn nhịp cảnh cô trò các trường học đến tham quan, tìm hiểu các hiện vật được trưng bày.

Nghe ông Nguyễn Quang Cương say sưa giới thiệu về những chiếc đèn dầu, đồng hồ, điện thoại bàn, bàn là cổ... những cô cậu học trò nhỏ lại trầm trồ thích thú vì những kiến thức tưởng như không mới mà rất mới nhờ việc được nhìn tận mắt các hiện vật lâu nay chỉ biết qua sách vở. 

Ít ai biết rằng bảo tàng tư nhân đầu tiên của tỉnh Hà Tĩnh với hàng ngàn hiện vật như ngày hôm nay chính là thành quả của hàng chục năm sưu tầm, tìm kiếm của thầy giáo Nguyễn Quang Cương.

Nặng lòng với ký ức

"Tôi muốn ngược nguồn thời gian sưu tầm, tìm kiếm những hiện vật cổ - di sản của quá khứ mang những giá trị truyền thống đang dần bị mai một" - tiến sĩ văn học Nguyễn Quang Cương, 63 tuổi, chủ nhân của bảo tàng tư nhân đầu tiên ở Hà Tĩnh, trải lòng.

Ông Cương nhớ lại ngay từ những ngày học trường năng khiếu của tỉnh, "báu vật" mà ông đầy tự hào chính là những tấm giấy khen của Ty Giáo dục Nghệ Tĩnh. Nhiều lần thất lạc kỷ vật đã khiến cậu học trò cấp III ngày ấy ý thức hơn việc cất giữ kỷ niệm của bản thân và thôi thúc ý tưởng: phải lưu giữ quá khứ!

"Cứ thế, nhận thức tôi lớn dần với tâm niệm rằng lưu giữ quá khứ là lưu lại cái hồn quê, cái hồn dân tộc, cũng là phục sinh những giá trị truyền thống. Tôi muốn sau này sẽ thành lập một bảo tàng quê hương nơi mình sinh ra" - ông Cương nói.

Trở thành giảng viên tại Trường ĐH Quy Nhơn và suốt 40 năm làm "người lái đò" tại ngôi trường này, ông vẫn luôn đau đáu về ước mơ thuở xưa. Năm 2004, ông bỏ ra hàng tỉ đồng để xây dựng nhà khuyến học Hoa Cương. Địa điểm này đã trở thành không gian văn hóa đọc và dấy lên phong trào học tập ở xã Bình An cùng các vùng lân cận.

Theo ông Cương, đến năm 2017, khi chỉ còn ít năm nữa rời ghế giảng dạy trên giảng đường ĐH, ông mới quyết định khởi sự xây dựng bảo tàng như một trường học truyền thống để người dân quê hương, đặc biệt là các em học sinh, đến tham quan, học tập.

Trường học truyền thống

Ông Cương kể rằng để có hiện vật trưng bày, ông không thể nhớ nổi mình đã đi bao nhiêu chuyến từ Bắc vào Nam. Sau đó, ông đã liên hệ với nhiều nhà sử học, nhà nghiên cứu văn hóa trong nước để tham khảo, trợ giúp.

Có nhiều người lúc đầu nghi ngờ mục đích của ông nên không đồng ý trao hiện vật. Tuy nhiên, khi thấu hiểu tâm huyết của một nhà giáo và sự trân trọng với quá khứ của ông, họ sẵn lòng giúp sức với gia đình xây dựng bảo tàng. Khi hình thành, bảo tàng cũng được trưng bày, xử lý khoa học bởi các cán bộ của Bảo tàng Hà Tĩnh.

Đến nay bảo tàng có diện tích 1.500m² trưng bày khoảng 4.000 hiện vật và 3.700 đầu sách, bút tích, hình ảnh quý hiếm phản ánh khá đa diện về truyền thống người Việt. Tất cả được sắp xếp hệ thống theo 13 chủ đề.

Hiện vật mà ông Cương sưu tầm khá đa dạng, có thể phân thành các loại: công cụ sản xuất, vật dụng sinh hoạt, hiện vật thời chiến tranh... bao gồm đồ tre, đồ gốm sứ, đồ đồng, đồ gỗ, đồ sắt và cả đồ hợp kim.

Có hiện vật niên đại vài chục năm nhưng cũng có hiện vật hàng trăm, ngàn năm. Trong đó, đáng chú ý là hiện vật mộc hóa thạch với niên đại hàng triệu năm được tìm thấy dưới chân núi Chư Sê. Ngoài ra, còn có hàng trăm hiện vật cổ xưa từ thời Lý, Trần, Lê, Nguyễn; thời chiến tranh và thời bao cấp sau này.

Điều đặc biệt tại Bảo tàng Hoa Cương còn có không gian trưng bày những hiện vật về biển đảo Việt Nam với biểu tượng Hoàng Sa, Trường Sa cùng hàng chục dụng cụ ngư nghiệp truyền thống nhằm tác động trực quan, vun đắp thêm ý thức giữ gìn biển đảo trong cộng đồng. 

Mỗi hiện vật tại đây đều mang lại cho người xem những trải nghiệm lý thú và sự hiểu biết về nhiều phương diện của đời sống người Việt gắn với từng thời kỳ lịch sử khác nhau.

Học sinh ghé tham quan, học tập tại Bảo tàng Hoa Cương - bảo tàng tư nhân đầu tiên ở Hà Tĩnh - Ảnh: B.T.

Đặc biệt chú tâm sưu tầm các hiện vật nông nghiệp, nông thôn, ông Cương cho biết nông thôn Việt gắn chặt với nền văn minh lúa nước. Vật dụng ngày xưa đều được làm thủ công thể hiện sự khéo tay, sắc sảo và cả sự công phu của các thợ lành nghề thời ấy. Trước sự đổi mới của quê hương với sự cơ giới hóa nông nghiệp, ông muốn lưu giữ lại những kỷ vật nông thôn đã bị quên lãng.

"Trong mỗi chúng ta khi nhìn thấy những dụng cụ đó đều như thấy tâm hồn mình trở về với quá khứ. Bảo tàng không chỉ lưu giữ hiện vật quá khứ mà còn là một trường học truyền thống. Tôi mong sau này nơi đây sẽ trở thành địa điểm để các trường học tổ chức ngoại khóa, trực quan lịch sử cho học sinh các cấp. Bảo tàng sẽ cùng với nhà trường làm nhiệm vụ giáo dục, góp phần làm cho bài học trong nhà trường sinh động, hấp dẫn hơn" - ông Cương mong muốn.

Xa quê hương đã hơn 20 năm, đến tham quan bảo tàng, bà Phạm Thị Dung, du khách từ Sài Gòn, rưng rưng cảm xúc ùa về khi thấy những kỷ vật gắn liền với gia đình từ những năm 1990. 

"Xem những hiện vật của ông Cương tôi rất thích, đặc biệt là những bát đĩa cổ, chiếc mươn hay còn gọi là chiếc bàn ăn trong các gia đình thời xưa, gắn với tuổi thơ quê tôi mà trong cuộc sống hiện đại hôm nay không còn nữa" - bà Dung xúc động nói.

Làm bài thi ở bảo tàng

TTO - Trước giờ thi, các thí sinh Hội thi văn hay - chữ tốt được tham quan bảo tàng trong 30 phút, sau đó bắt đầu thi.