Chọn bọ ngựa làm mẫu chủ đạo năm nay, chị Nguyễn Thị Kim Thủy (33 tuổi, người sáng lập) chia sẻ với mỗi tác phẩm, nhóm phục dựng theo hình ảnh đen trắng cách đây hơn trăm năm, vừa tìm hiểu câu chuyện dân gian, nguồn gốc và lồng ghép thông điệp hiện đại.

Nhìn chiếc lồng đèn bọ ngựa 1,2m nhấn nhá hoa văn cổ với đôi mắt lồi, cánh như tấm kính mờ, hai chân trước như lưỡi kiếm, Thủy cho biết loài côn trùng này gắn với nhiều câu ca dao tục ngữ như "bọ ngựa bắt ve, chim sẻ rình mồi".

Dòng chảy văn hóa còn có câu "bọ ngựa chống xe" biến tấu thành "Nực cười châu chấu đá xe/ Tưởng rằng chấu ngã, ai dè xe nghiêng" chứa đựng tinh thần tự cường.

Không chỉ là chuyện ký ức

Góp chuyện, thành viên Nguyễn Thị Minh Nguyệt (35 tuổi) nói về ý nghĩa hiện đại: "Ngày nay bọ ngựa nằm trong danh sách đỏ loài có nguy cơ biến mất. Lồng đèn bọ ngựa không chỉ khơi lại lớp ký ức văn hóa, mà còn kêu gọi cùng bảo vệ loài côn trùng này vì chúng là bạn nhà nông".

Ngoài bọ ngựa, năm nay nhóm phục dựng thêm hai mẫu: cá quả (cá lóc) cùng đàn con và lồng đèn châu chấu sắc sảo với sắc xanh, đỏ, vàng hài hòa.

Phần giấy kiếng độ căng vừa phải, các nan trúc mềm mại. Chúng đong đưa trong ánh sáng khiến người xem cảm giác lạc vào đêm Trung thu huyền diệu. Gần đó còn có đại long uốn lượn uy nghiêm, cá chép hóa rồng…

Chồng chị Thủy - kiến trúc sư Nguyễn Hoàng Sơn - sau khi thống nhất sẽ phục dựng mẫu bọ ngựa, đã phác thảo và lên bảng vẽ 3D. Tạo hình lồng đèn bọ ngựa có 4 cánh, 6 chân, mỗi chân 3 khớp…

Vậy là họ phải làm tổng cộng 18 khớp mỗi con. Mỗi khớp đều trải qua các công đoạn tạo hình, làm khung, dán giấy kiếng, vẽ.

"Chúng tôi phân công người làm phần đầu, người phần thân, phần bụng… Những người khác lo phần dán giấy kiếng khi khung hoàn thành. Riêng tôi phụ trách khâu vẽ trang trí. Lúc đầu tạo hình chưa sống động, chưa giống lắm, chúng tôi phải tạo hình lại", chị Thủy kể.

Mày mò từ đầu năm, nhiều chi tiết họ sửa đi sửa lại để tổng thể uyển chuyển, có hồn.

Bọ ngựa chỉ là một "thành viên" trong số những chiếc lồng đèn tinh xảo. Đinh Nguyễn Nhật Trường (sinh viên năm cuối Trường ĐH Kiến trúc TP.HCM gắn bó xưởng gần 3 năm nay) tiếp tục ráp nối khung đầu rồng gồm hàng chục chi tiết tai, mắt, cằm…

Làm nóng máy khò 800 độ C, hai tay cầm nan trúc thẳng khoảng 20cm, Trường hơ máy rồi nhẹ nhàng uốn cong hai đầu. Chiếc nan anh hay gọi là sợi trúc, từ từ biến thành hình cung. Với phần zích zắc, anh uốn thành những góc vuông.

"Công đoạn này nếu không quen dễ làm gãy nan hoặc không đúng kích cỡ, thậm chí phỏng tay", anh nói.

Phía trong, anh Tiết Kim Hoàng đổ tuýp keo lên khớp chân lồng đèn bọ ngựa. Anh cầm mảnh giấy kiếng dán nhanh tay sao cho độ căng vừa phải và thẳng nếp, nhất là những phần khủy tròn và khe nhỏ. Phần thừa, anh rọc bỏ.

Xong một khớp dài cỡ cánh tay trẻ con, anh ngắm nghía xem cần chỉnh lại không.

"Muốn làm việc gì đó để lại chút giá trị cho cộng đồng"

Về lý do phục dựng, Kim Thủy nói: "Trước đây, tôi có dịp tìm hiểu các mẫu lồng đèn xưa từ những bức ảnh đời sống Hà Nội. Cảm nhận vẻ đẹp bên ngoài và thông điệp văn hóa bên trong, tôi yêu thích và nảy ra ý định phục dựng".

Chị tìm thêm tư liệu nhưng rất ít thông tin. Hình ảnh lồng đèn những năm 1920 là hình trắng đen, khó quan sát chi tiết.

Bắt tay với mẫu đầu tiên là cá chép, vợ chồng chị gặp nhiều bỡ ngỡ. Đầu tiên phải tạo hình 3D giống hình dáng xưa, điều này đòi hỏi cả kiến thức mỹ thuật. Sau đó, họ dành nửa năm trời tìm chất liệu vì không rõ các bậc tiền nhân dùng gì.

Lồng đèn hiện đại thường là nan tre, nhưng khi so sánh hình tư liệu là một loại nan vuốt tròn. Sau khi thử sợi mây, họ vui mừng tìm được nan trúc, loại chuyên dùng chế tác lồng chim của một làng nghề ngoài Hà Nội.

Mong muốn thành dự án phục dựng dù chỉ là lĩnh vực hẹp, vợ chồng Thủy lập Khởi Đăng Tác Khí hơn 3 năm trước. Quá tâm huyết với dự án, Thủy nghỉ việc ở một công ty kiến trúc vì "muốn làm việc gì đó để lại chút giá trị cho cộng đồng".

Thủy cùng chồng và khoảng 10 thành viên đồng hành đến nay.

Mỗi năm Khởi Đăng Tác Khí chỉ làm thêm vài mẫu vì việc tìm tòi hình dáng, mẫu mã "nghề chơi cũng lắm công phu". Họ đã phục dựng thành công 8 mẫu lồng đèn xưa, như cá chép, cự giải, châu chấu…

Thủy chia sẻ phức tạp nhất có lẽ là lồng đèn rồng và bọ ngựa. Rồng là sản phẩm trí tưởng tượng, phải dựa vào tư liệu phân biệt rồng Việt Nam, toát lên thần thái không quá dữ dằn và gần gũi trẻ em. Còn bọ ngựa nhiều chi tiết, kể cả râu nhỏ, các khớp. Mỗi mẫu thường phải thử nghiệm 3 - 4 tháng và đơn giản bớt chi tiết.

Việc phục dựng, Khởi Đăng Tác Khí cố gắng đảm bảo tính truyền thống từ hình mẫu trăm năm, nhưng cũng thổi vào nét sáng tạo, cùng thông điệp từ nguồn gốc dân gian, sách vở...

Màu sắc, tỉ lệ, hoa văn… họ thường cân nhắc dựa trên vẻ đẹp truyền thống, cùng với những kiến thức chuyên ngành. Nhóm vẫn tìm tòi, mong biết thêm mẫu lồng đèn xưa ở các vùng miền khác để làm phong phú mẫu mã.

Cũng có mẫu nhóm Thủy sáng tạo thêm, có dấu ấn cá nhân. Như mẫu cá chép hóa rồng (lý ngư hóa long) không phải là nguyên mẫu từ hình ảnh ngày trước mà là sự tổng hợp những hình tượng nơi đình chùa, không gian văn hóa.

Giữ nét văn hóa lồng đèn xưa

Đến mùa Vu lan báo hiếu, mùa Trung thu... làng nghề lồng đèn truyền thống Phú Bình (quận 11, TP.HCM) và khu trung tâm mua bán lồng đèn trên trục đường Lương Nhữ Học (quận 5) lại tưng bừng nhộn nhịp.