Hồi ấy, bất kể tháng nào trong năm dưới sông Bạc Liêu cũng nhiều cá chốt. Vào những đêm trăng sáng, ta cầm một nắm đất ném xuống sông, lập tức cá chốt nổi đầu đen đặc quậy trắng mặt sông cỡ chiếc chiếu trải giường.

Phóng to

Cá chốt

Từ tai họa

Cư dân của làng ven sông quê tôi đi chài tôm, cá trên sông sợ nhất là cá chốt, bữa nào gặp vận xui chài đúng ngay bầy cá chốt là chỉ còn nước ngồi khóc. Phải cuốn chài quay về nhà treo chớp chài lên cây rồi xúm lại bẻ gai cá chốt mà gỡ. Cá chốt có ba ngạnh sắc bén đâm đau như ong đốt. Phải bẻ gai mới gỡ chúng ra khỏi chài. Có khi gỡ cả giờ mới xong vì có 5 - 7kg cá chốt dính vào chài.

Mùa sa mưa, cá chốt từ sông Bạc Liêu theo kênh rạch lên đồng đẻ trứng. Đến tháng 7 - 8 âm lịch, vào những sáng tinh mơ ta ra đồng thấy cá chốt con nổi lừ đầu ở khắp ao đìa, đồng ruộng. Đó cũng là thời điểm nhà nông ra đồng cấy lúa, thế là nỗi ám ảnh của nhà nông bắt đầu: một chút là giẫm phải gai cá chốt, chốc sau chọc tay xuống đất cấy lúa là dính gai cá chốt…

Đến tháng 10 âm lịch dứt mưa nước rút, gió chướng thổi về bay bay những bông so đũa nở trắng bờ kênh là cá chốt trên đồng rút xuống cư ngụ ở sông Bạc Liêu và các chi lưu của nó. Nhiều người ở chợ Bạc Liêu bước vào vụ đặt bôn. Đó là một thứ công cụ đánh bắt bằng tre, lợp lá dừa nước, tròn như ống cống. Nước ròng dân đặt bôn chèo xuồng ra, đặt bôn trên bãi và cho vào một ít cám rang để dụ cá. Đến mãn con nước lớn thì họ dỡ bôn. Có khi cá chốt vào nhiều bôn dỡ lên không nổi.

Còn ở quê thì người ta bắt cá chốt bằng cách dùng đăng tre, chọn con nước lớn rồi kéo đăng ngang cửa một nhánh rạch. Sau đó chờ nước ròng, cạn lòng lạch thì bắt cá. Có những nhánh rạch đăng trúng bắt cả xuồng cá chốt. Một cách bắt cá chốt khác nữa là chất chà. Tôi nhớ khoảng thập niên 1980, người dân xã Vĩnh Trạch, thị xã Bạc Liêu chất chà trên rạch, mỗi lần dỡ chà thu đến vài tấn cá chốt. Cả xóm xúm xít lại làm mắm chứ bán rẻ như cho.

… tới đặc sản

Ngày nay cá chốt còn không nhiều. Nghề đặt bôn, chất chà… cũng mất theo sự ít đi của cá chốt. Tuy nhiên, người ta cũng phát triển nhiều cách đánh bắt mới nên chợ Bạc Liêu lúc nào cũng có bán cá chốt. Và giá cả cũng rất đắt đỏ, đến 60.000 - 70.000 đồng/kg. Bây giờ người ta xem cá chốt là đặc sản, có vị trí chễm chệ trong các nhà hàng sang trọng.

Vậy đó mà ngày xưa ở quê tôi cái gì rẻ nhất, kém giá trị nhất được người ta gọi: “rẻ như cá chốt…”, cá chốt bán ít ai mua, dân thị thành quan niệm cá chốt là loại ăn tạp, lại sống dưới sông nên thịt dơ không dám ăn. Vì thế cá chốt chỉ dành cho hạng nông dân cùng đinh.

Ai đã từng sống trong ruộng đồng của vùng bán đảo Cà Mau hẳn sẽ không thể nào quên món cá chốt kho sả. Nhắc cá chốt kho sả tôi chợt nhớ thuở bé thơ. Vào mùa sa mưa, bọn trẻ chúng tôi đi bắt cá lên, đó là những con cá chốt to cỡ ngón chân cái, bụng to đầy trứng.

Má tôi bằm sả, ớt cho vào nồi cá chốt kho, thế là dậy lên mùi cá quyện mùi sả kích thích vị giác. Bữa cơm dọn ra, chỉ có cái ơ cá chốt kho sả. Vậy mà chúng tôi chan nước cơm ăn đến 6 - 7 chén. Ăn xong người vã mồ hôi thấy khỏe khoắn vô cùng. Đã ăn thì nhớ hoài mùi sả, vị béo của thịt cá chốt và vị vừa béo vừa bùi của trứng cá chốt.

Khi gió chướng thổi, ở quê tôi có một cách ăn cá chốt rất ngon. Lúc này cá chốt rất mập, bụng màu vàng, lúc này cũng là thời điểm bông so đũa nở rộ, thế là nông dân quê tôi dùng cơm mẻ làm chất chua để nấu canh chua cá chốt và bông so đũa.

Nồi canh chua ấy ăn cơm cũng được, nhậu rượu cũng được, ăn vào sẽ thấy tài nghệ của người nông dân khi phối hợp giữa cá chốt và bông so đũa. Nó nhuần nhuyễn đến mức làm người ta nghĩ trời sinh ra cá chốt và bông so đũa là để nấu canh chua.

Nếu bạn không sợ bị người ta xem là dân quê mùa, có đến Bạc Liêu, dù chưa quen, tôi vẫn có thể mời bạn một bữa cơm cá chốt kho sả, canh bông so đũa…