Một trong những người mở ra thời kỳ 'hậu hiện đại' của vật lý hạt, cầu nối khoa học Trung Quốc và thế giới, người nuôi dưỡng niềm đam mê khoa học, đặc biệt là khoa học cơ bản cho giới trẻ Trung Quốc, nhà khoa học dấn thân...

Đó là một số đánh giá, nhận xét về giáo sư Chen Ning Yang (Dương Chấn Ninh), nhà vật lý lỗi lạc Mỹ - Trung, chủ nhân Nobel Vật lý năm 1957 - người vừa qua đời ở tuổi 103 hôm 18-10 tại Bắc Kinh.

Lớp học sôi động của giáo sư già

Giáo sư Yang là người nổi tiếng đầu tiên từ Mỹ về thăm Trung Quốc năm 1971 khi quan hệ giữa Trung Quốc và Mỹ bắt đầu tan băng. Ông có nhiều nỗ lực để giúp cộng đồng vật lý Trung Quốc xây dựng lại không khí nghiên cứu và học thuật đã bị phá hủy bởi cuộc cách mạng văn hóa quá khích.

Với sự dấn thân, bằng cách tích cực thúc đẩy giao lưu văn hóa và hiểu biết lẫn nhau giữa Mỹ và Trung Quốc, GS Yang đã mở ra cánh cửa cho trao đổi nhân sự và hợp tác khoa học công nghệ giữa hai nước. Ông đã đưa sinh viên Trung Quốc sang học tập tại Mỹ, nơi được coi là nguồn đào tạo khoa học tiên tiến lớn nhất thế giới.

Giáo sư Yang đã nhiều lần về thăm Đại học Thanh Hoa, cũng chính là trường cũ của mình và luôn trăn trở, đau đáu với việc củng cố khoa học, đặc biệt là trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học cơ bản. 

Ông và Wang Dazhong (Vương Đại Trung), lúc bấy giờ là hiệu trưởng Đại học Thanh Hoa, đã nhấn mạnh đến hệ thống và mô hình nghiên cứu của Viện nghiên cứu cao cấp thuộc Đại học Princeton. Họ đi đến kết luận rằng việc thành lập một viện nghiên cứu cao cấp là cấp thiết.

Ngày 2-6-1997, Viện nghiên cứu cao cấp của Đại học Thanh Hoa chính thức được thành lập, với GS Yang là giám đốc danh dự. Phát biểu tại lễ khai trương, ông kỳ vọng viện sẽ có những đóng góp đáng kể cho khoa học và công nghệ quốc tế trong 10, 20 hoặc 50 năm tới.

Ông lao vào việc đào tạo thế hệ mới. Bắt đầu từ 2004, lúc đó ông 82 tuổi vẫn đều đặn lên lớp giảng dạy môn vật lý đại cương cho bốn lớp sinh viên năm thứ nhất, soạn đề thi và luôn có mặt trong phòng thi. 

Theo lời kể của sinh viên, lớp học luôn chật kín với hàng trăm, thậm chí gần 1.000 sinh viên cho mỗi bài giảng. Những người may mắn được ngồi, trong khi những người khác chen chúc ở hành lang hoặc bệ cửa sổ lớp học. Ai không thể chen chân vào lớp học cũng tụ tập quanh cửa sau hoặc cửa sổ lớp học để được nhìn thầy Yang giảng bài.

Bên cạnh giảng dạy, GS Yang luôn thúc đẩy khoa học cơ bản ở Trung Quốc và phát triển tài năng tương lai. Một trong những mối quan tâm lớn của ông là giao lưu với thế hệ các nhà khoa học trẻ tiếp theo để truyền cảm hứng cho họ trong ngành vật lý.

Tại một diễn đàn, trả lời câu hỏi của một học sinh trung học phổ thông về "làm thế nào để nuôi dưỡng và duy trì tinh thần đổi mới và sự tò mò", thầy Yang trả lời rằng nghiên cứu khoa học ở những vùng biên giới thường trải qua cả những giai đoạn khó khăn lẫn những giai đoạn tươi sáng. 

"Tôi nghĩ có hai tư duy rất quan trọng mà bạn phải đồng thời duy trì: thứ nhất là không bỏ cuộc dù có chuyện gì xảy ra và thứ hai là nếu bạn thực sự cảm thấy mình không thể tiếp tục nữa, bạn cần tìm cho mình một hướng đi mới", ông nói.

Chủ nhân Nobel ở tuổi 35

Giáo sư Yang có nhiều đóng góp to lớn trong nhiều ngành của vật lý học thế giới. Nổi bật nhất là khám phá đã từng gây sửng sốt của ông và đồng nghiệp T. D. Lee, cũng là một Hoa kiều, về sự không bảo toàn đối xứng gương ở vật lý các tương tác yếu (non-conservation of parity in weak interactions only). Tương tác này là một trong bốn tương tác căn bản của vũ trụ chịu trách nhiệm cho sự phân rã bêta (ß-decay).

Nghiên cứu của hai ông cho rằng tất cả những thí nghiệm trước đây về sự phân rã bêta là quá đơn giản để có thể kiểm tra tính bảo toàn đối xứng. Hai ông đề nghị một số thí nghiệm mới để kiểm chứng điều đó trước sự hoài nghi của cả giới vật lý.

Nhưng chỉ nửa năm sau, đầu 1957 Chien-Shiung Wu (Ngô Kiện Hùng) Đại học Columbia - một nữ chuyên gia nổi tiếng về sự phân rã bêta, cũng là người gốc Trung Quốc - đã dùng thí nghiệm với phương pháp đặc biệt để kiểm chứng ý tưởng mới của Yang và Lee. Công bố kết quả của bà cho thấy sự bất đối xứng gương là không chối cãi được trong phân rã bêta! Tức là các hiện tượng vật lý và ảnh gương của chúng không diễn ra cùng định luật.

Thế giới vật lý bàng hoàng! Ngay trong năm 1957, Lee và Yang, ở tuổi 31 và 35, được trao giải Nobel Vật lý.

Và từ đó trở đi trong thế kỷ 20, bất đối xứng chiếm ngự tư duy các nhà vật lý hạt. Năm 1956-1957 đánh dấu thời "hậu hiện đại" trong vật lý hạt. Thế giới từ đây như đổi khác!

Yang có nhiều đóng góp quan trọng trong ngành vật lý như trong ngành vật lý thống kê và vật lý vật chất ngưng tụ. Năm 1954, cùng với Robert Mills, ông đã xây dựng Lý thuyết chuẩn Yang-Mills, dẫn đến sự phát triển của Mô hình chuẩn, khuôn khổ hàng đầu để hiểu biết về vật lý hạt. Phát minh này được đánh giá là "khai mở kỷ nguyên", xứng đáng một giải Nobel nữa.

Khi Yang được tôn vinh với giải Nobel, Chu Ân Lai tìm cách để kéo Yang về lại Trung Quốc. Yang từ chối. Nhưng khi Kissinger trở về từ Bắc Kinh sau một chuyến đi lịch sử khai thông quan hệ Mỹ - Trung năm 1971, thì chẳng bao lâu người bạn đồng hương vật lý Kerson Huang của ông nhận được lá thư bằng tiếng Hoa của Yang: "Trong giây phút trọng đại này, tôi đang ở trên chuyến máy bay hướng về Bắc Kinh". Đó là thời cơ Yang muốn đóng góp cho Trung Quốc.

Giáo sư Chen Ning Yang sinh ngày 1-10-1922 tại tỉnh An Huy, Trung Quốc. Yang không phải xuất thân từ "số không" mà là con của giáo sư toán, K. C. Yang, người từng tốt nghiệp tiến sĩ tại Đại học Chicago rồi trở về Trung Quốc giảng dạy tại Đại học Thanh Hoa.

Cuối năm 1945 Yang, lúc đó 23 tuổi, sang Mỹ và học ở Đại học Chicago. Tại đây Yang đăng ký học vật lý hạt, một ngành lúc đó còn rất mới mẻ.

Sau khi tốt nghiệp tiến sĩ (1948), ông làm trợ lý cho Enrico Fermi (giải Nobel 1938) một năm, đồng thời tiếp tục theo dõi ngành cơ học thống kê riêng cho mình.

Khơi dậy niềm đam mê khoa học

Đây là tấm ảnh ông Chen Ning Yang nói chuyện tại cuộc triển lãm về Einstein năm 2019 ở Thượng Hải.

"Einstein là một nhà khoa học mà tôi vô cùng ngưỡng mộ. Ông ấy (và các công trình của ông ấy) đã có tác động sâu sắc đến vật lý và cuộc sống hằng ngày của chúng ta", Yang phát biểu tại lễ khai mạc ngày 1-8-2019.

Triển lãm này trưng bày những thành tựu khoa học, cuộc sống cá nhân và ảnh hưởng văn hóa của Albert Einstein với kỳ vọng sẽ nâng cao hiểu biết của công chúng Trung Quốc về Einstein và khơi dậy niềm đam mê khoa học của giới trẻ.

Trước đó trong một lần trao đổi với nhà vật lý nổi tiếng Hsue-Shen Tsien (Tiền Học Sâm), trả lời câu hỏi tại sao Trung Quốc không thể đào tạo ra những tài năng xuất chúng ngang tầm với các bậc thầy đầu thế kỷ 20 ở phương Tây, GS Yang khẳng định:

"Theo tôi sự phát triển của nền kinh tế Trung Quốc trong 40 năm qua là một thành công rực rỡ [...]. Nhưng mô hình đó không phù hợp với sự phát triển của khoa học cơ bản, bởi vì các cuộc cách mạng trong khoa học cơ bản luôn bắt nguồn từ nỗ lực của một vài cá nhân chứ không phải từ các dự án lớn.

Điện từ học, thuyết Darwin, phân hạch, chất bán dẫn, chuỗi xoắn kép, penicillin... tất cả những cuộc cách mạng vĩ đại trong khoa học cơ bản này đều đến từ nghiên cứu của một vài cá nhân với ngân sách hạn hẹp chứ không phải từ các dự án lớn".

Nobel Vật lý 2025: Cơ học lượng tử từ vi mô đến vĩ mô

Đúng 100 năm sau khám phá cơ học lượng tử, Giải Nobel Vật lý 2025 vinh danh ba nhà khoa học Mỹ đã chứng minh hiệu ứng lượng tử kỳ lạ có thể xảy ra ở quy mô lớn, mở ra kỷ nguyên mới cho công nghệ lượng tử.