Chương trình nhà ở xã hội đã đi một chặng đường dài để trở thành chiếc phao an sinh cho người thu nhập thấp ở đô thị. Giờ đây khi dự thảo Luật Dân số đề xuất ưu tiên mua hoặc thuê nhà ở xã hội cho phụ nữ sinh đủ 2 con và nam giới có 2 con đẻ mà không có vợ hoặc vợ đã chết, câu hỏi đặt ra là ưu tiên này có giúp khuyến sinh một cách công bằng hay sẽ vô tình tạo hiệu ứng chen lấn đối với các nhóm yếu thế vốn là đối tượng cốt lõi của nhà ở xã hội.

Mục tiêu chính đáng

Khuyến sinh là mục tiêu chính đáng khi nhiều địa phương đang đối mặt với mức sinh giảm. Gia đình trẻ đắn đo trước chi phí nhà ở, giáo dục, y tế. Tâm lý chưa có chỗ ở ổn định thì chưa dám sinh thêm không hiếm gặp. Gắn ưu tiên nhà ở xã hội với gia đình sinh đủ 2 con có thể giúp giảm một nỗi lo lớn. Vấn đề nằm ở cách đưa ưu tiên vào hệ thống đã có.

Luật Nhà ở 2023 xác định nhiều nhóm thụ hưởng nhà ở xã hội như người thu nhập thấp ở đô thị, công nhân khu công nghiệp, người có công, hộ nghèo, cận nghèo, lực lượng vũ trang, học sinh, sinh viên có nhu cầu thuê nơi ở học tập.

Các nhóm này hình thành trên nền triết lý an sinh cơ bản là bảo vệ người yếu thế và những người làm việc trong lĩnh vực then chốt. Khi bổ sung nhóm ưu tiên mới vì mục tiêu dân số, hệ thống xét duyệt cần giữ được trật tự ưu tiên gốc và chỉ bổ sung ưu tiên mới theo hướng có mục tiêu rõ.

Ưu tiên không đồng nghĩa mở rộng vô điều kiện đối tượng nhà ở xã hội. Ưu tiên nên thể hiện ở thứ tự xét duyệt, ở hệ số điểm cộng hoặc ở tỉ lệ căn hộ phân bổ theo lô thay vì đặt nhóm mới ngang hàng toàn diện với các nhóm an sinh cốt lõi. Cách làm này giúp chính sách dân số có lực đẩy mà không làm đứt mạch an sinh đang vận hành.

Ưu tiên khuyến sinh hướng tới gia đình có 2 con là thông điệp chính sách nhưng việc triển khai không được tạo phân biệt đối xử giữa người đã có 2 con với người chưa có con nhưng đang ở trong hoàn cảnh khó khăn nghiêm trọng.

Nguyên tắc bình đẳng không yêu cầu đối xử như nhau với mọi trường hợp, nhưng yêu cầu lý do hợp lý và cách thức tương xứng. Lý do ở đây là mục tiêu dân số kết hợp an sinh trẻ em.

Luật đã quy định rõ đối tượng, điều kiện, hình thức hỗ trợ, quy trình xét duyệt và yêu cầu công khai minh bạch. Dự thảo Luật Dân số chỉ đặt ra chủ trương ưu tiên. Để vận hành được, cần sửa đổi bổ sung luật nhà ở hoặc nghị định hướng dẫn để ghi nhận nhóm đối tượng ưu tiên khuyến sinh trong danh mục thụ hưởng, định nghĩa thang điểm cụ thể, xác định tỉ lệ phân bổ và hồ sơ chứng minh.

Hồ sơ chứng minh nên dựa trên dữ liệu hộ tịch và dân cư: giấy khai sinh của hai con, trích lục tình trạng hôn nhân, trích lục khai tử của vợ nếu có. Cơ quan xét duyệt không nên yêu cầu thêm giấy tờ ngoài danh mục.

Một điểm cần lưu ý là công cụ ưu tiên nhà ở xã hội chỉ là một phần trong gói khuyến sinh. Dự thảo Luật Dân số còn đề cập thời gian nghỉ khi sinh con thứ hai, hỗ trợ tài chính cho một số nhóm phụ nữ, tăng độ sẵn có dịch vụ trông trẻ và tư vấn gia đình.

Cần tổ hợp nhiều mắt xích

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy khuyến sinh bền vững cần tổ hợp nhiều mắt xích từ dịch vụ chăm sóc trẻ, thời gian làm việc linh hoạt, chính sách thuế, hỗ trợ thuê nhà đến văn hóa gia đình thân thiện với công việc.

Nhà ở xã hội là mắt xích quan trọng vì chi phí nhà ở chiếm tỉ trọng lớn trong chi tiêu của gia đình trẻ, nhưng sẽ không đủ nếu các mắt xích khác không chuyển động.

Có một vấn đề thường bị bỏ qua là chất lượng dự án nhà ở xã hội. Nếu nguồn cung chủ yếu nằm ở vị trí xa, thiếu hạ tầng dịch vụ, ưu tiên cũng khó đổi quyết định sinh thêm của các gia đình. Tinh thần của Luật Nhà ở 2023 là nhà ở xã hội phải bảo đảm tiêu chuẩn tối thiểu về diện tích, chất lượng, hạ tầng.

Khi lựa chọn lô đất, phê duyệt dự án, chính quyền nên ưu tiên vị trí gần nơi làm việc của công nhân, gần trường học, gần phương tiện công cộng. Một căn hộ phù hợp công năng và chi phí mới có sức nặng trong quyết định gia đình.

Cha đơn thân nuôi 2 con được ưu tiên nhà ở xã hội thì phải chứng minh thế nào để không ai bị bỏ sót. Trước hết cần một định nghĩa pháp lý về cha đơn thân. Người cha không có vợ theo tình trạng hộ tịch hiện tại hoặc vợ đã chết. Điểm mấu chốt là quan hệ cha con đã được pháp luật ghi nhận, thường là qua giấy khai sinh của con có tên cha hoặc qua bản án quyết định xác định cha con.

Trường hợp con sinh ngoài giá thú nhưng đã đăng ký nhận cha thì hồ sơ đã đủ. Trường hợp đang tranh chấp nhận cha, cơ quan xét duyệt có thể áp dụng cơ chế tạm duyệt có điều kiện theo thứ tự chờ, cho phép hoàn tất chứng cứ trong thời hạn hợp lý. Nhờ vậy gia đình không mất cơ hội vì thủ tục tố tụng kéo dài.

Nhà nước tận dụng công cụ nhà ở xã hội để giúp gia đình sinh đủ 2 con vì mục tiêu dân số bền vững gắn với phúc lợi trẻ em. Khuyến sinh là mục tiêu dài hơi. Khuyến sinh qua nhà ở xã hội chỉ nên làm khi được khớp luật với Luật Nhà ở 2023 để không treo chính sách.

Cơ chế ưu tiên phải có hạn ngạch mềm theo địa bàn dựa trên mức sinh được công bố định kỳ. Quy trình xét duyệt cần minh bạch từ thang điểm đến tỉ lệ phân bổ để nhóm yếu thế truyền thống không bị lấn chỗ. Hồ sơ của cha đơn thân nuôi 2 con phải xét duyệt thận trọng để không ai bị bỏ sót. Dữ liệu phải mở để xã hội giám sát. Khi ba tiêu chí này cùng vận hành thì chính sách khuyến sinh qua nhà ở xã hội mới đáng chọn.

Nếu thiếu một trong ba thì nên dừng ở mức thí điểm nhỏ có đánh giá độc lập rồi hẵng mở rộng. Đích đến là có thêm trẻ em sống trong căn hộ đủ sáng và vẫn giữ chỗ ở cho người khó khăn nhất.

Làm sao có được quỹ nhà ở xã hội dồi dào?

Việc coi nhà ở xã hội là một trong số các kênh chính và quan trọng nhất để đảm bảo chỗ ở cho người dân cho thấy Nhà nước đã xác định đúng hướng và triển khai hợp lý.