Dự thảo Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng, khi đánh giá việc thực hiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng và cơ đồ của đất nước sau 40 năm đổi mới, đã thẳng thắn chỉ rõ hạn chế, yếu kém về văn hóa.

Theo đó, Dự thảo Báo cáo chính trị nhận định: "Văn hóa chưa thực sự trở thành nguồn lực, sức mạnh nội sinh và động lực mạnh mẽ của sự phát triển".

Nhận định "nhìn thẳng, nói thẳng" trong Dự thảo Báo cáo chính trị không chỉ là một đánh giá khiêm tốn, mà chính là lời cảnh báo về khoảng trống cần được lấp đầy bằng những quyết sách kịp thời.

Khoảng trống hệ giá trị và văn hóa nhân tài

Trong khi kinh tế đã có chiến lược tăng trưởng rõ ràng, quốc phòng an ninh có định hướng củng cố cụ thể, thì văn hóa vẫn còn đó những bài toán cần lời giải đáp phù hợp.

Thứ nhất, nhìn từ góc nhìn sức mạnh nội sinh thì rõ ràng văn hóa nước nhà vẫn chủ yếu tồn tại ở dạng biểu tượng, chưa thành nguồn lực kinh tế xã hội.

Chúng ta tự hào với sức mạnh mềm của truyền thống, của tinh thần dân tộc, nhưng chưa thể chuyển hóa thành lợi thế cạnh tranh quốc gia.

Thử nhìn sang các quốc gia gần gũi, như Hàn Quốc chẳng hạn. Sau hơn 2 thập kỷ tập trung phát triển, doanh thu từ công nghiệp văn hóa đã đóng góp cho nền kinh tế Hàn Quốc khoảng 120 tỉ USD/năm, chiếm 2,6% thị phần toàn cầu.

Còn chúng ta dù có một bề dày văn hóa vững chắc, một nền giải trí sôi động, nhưng vẫn thiếu nền tảng hạ tầng, thiếu cơ chế tài chính, thiếu cả chính sách bảo hộ bản quyền để tạo ra giá trị gia tăng bền vững.

Thứ hai, sau 40 năm đổi mới, kinh tế thay đổi nhanh chóng, nhưng hệ giá trị (hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người Việt Nam), tức bộ khung tinh thần định hướng cho sự phát triển, vẫn chưa được định hình thống nhất.

Chúng ta nói nhiều đến chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ mới, nhưng chuẩn mực ấy là gì, thể hiện ra sao trong hành vi công dân, trong văn hóa công vụ, trong ứng xử xã hội vẫn còn khá mơ hồ.

Thứ ba, việc phát triển con người toàn diện từ tri thức, đạo đức, năng lực sáng tạo đến tinh thần công dân chưa có cơ chế đồng bộ.

Chúng ta hay nhắc đến giáo dục toàn diện, nhưng vẫn đánh giá thành tích học sinh bằng điểm thi; nói đến nguồn nhân lực chất lượng cao, nhưng thị trường lao động vẫn còn độ vênh giữa đào tạo và nhu cầu doanh nghiệp;

Nói đến trọng dụng nhân tài, nhưng cơ chế sử dụng nhân tài lại nặng về hình thức, thiếu không gian sáng tạo, thiếu niềm tin. Nói cách khác, văn hóa nhân tài của Việt Nam vẫn chưa được định hình.

Đầu tư cho văn hóa: từ khẩu hiệu đến chiến lược quốc gia

Thứ tư, mặc dù nguồn lực tài chính và tài sản công đầu tư cho văn hóa có xu hướng gia tăng nhưng hãy thử nhìn vào con số trong 5 năm 2018 - 2022, trung bình ngân sách nhà nước dành cho văn hóa khoảng 10.500 tỉ/năm, tức chiếm khoảng 1,57% trong tổng chi thường xuyên.

Đây có thể xem là một tỉ lệ thấp.

Và không chỉ đầu tư ít, mà chúng ta còn đầu tư phân tán: đầu tư dàn trải cho các dự án tượng đài, lễ hội, cơ sở vật chất mà thiếu chiến lược cho nội dung, công nghiệp sáng tạo hay nhân lực văn hóa.

Một đô thị đáng sống là nơi có rạp hát hoạt động quanh năm, có cộng đồng sáng tạo tự chủ, chứ không phải là nơi để treo tấm biển "đạt chuẩn văn hóa".

Thứ năm, công nghiệp văn hóa, dịch vụ văn hóa, du lịch phát triển chưa tương xứng với tiềm năng, thị trường văn hóa chậm phát triển.

Theo số liệu từ Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, giai đoạn 2018 - 2022, các ngành công nghiệp văn hóa đóng góp bình quân 1,059 triệu tỉ đồng vào GDP quốc gia, đạt khoảng 4% vào năm 2022. Những con số khá khiêm tốn.

Việc thiếu chính sách tài chính đặc thù đã khiến cho nghệ sĩ, nhà sản xuất, các start-up sáng tạo khó tiếp cận vốn, khó sống bằng sáng tạo.

Thị trường bản quyền âm nhạc, phim ảnh vẫn chưa hoàn thiện; nạn vi phạm bản quyền vẫn phổ biến. Công nghiệp văn hóa cần được xem như một ngành kinh tế mũi nhọn, chứ không phải đi kèm cùng với du lịch hay truyền thông.

Đó là cách để biến sáng tạo thành nguồn thu, và để giá trị văn hóa được nhân lên bằng giá trị kinh tế.

Thứ sáu, không thể phủ nhận sự đa dạng và cởi mở của đời sống văn hóa đương đại, nhưng kèm theo đó là những biểu hiện xuống cấp giá trị.

Muốn môi trường văn hóa phát triển lành mạnh, cần khôi phục lại năng lực thẩm mỹ và năng lực đạo đức trong xã hội: dạy trẻ biết phân biệt cái đẹp và cái giả; dạy người lớn biết giới hạn của quyền tự do ngôn luận trong không gian mạng; và quan trọng nhất, dạy công dân biết tôn trọng sự khác biệt mà không đánh mất gốc rễ văn hóa của mình.

Thứ bảy, một buổi biểu diễn nghệ thuật ở Hà Nội hay TP.HCM có thể bán mỗi vé hàng triệu, vài chục triệu đồng, nhưng ở miền núi, một nhà văn hóa xã chưa có loa, chưa có sân khấu.

Thực tế đó cho thấy cơ hội tiếp cận văn hóa, giáo dục nghệ thuật, công nghệ sáng tạo vẫn nghiêng về đô thị. Trong khi đó, nông thôn và miền núi cũng là nơi lưu giữ cốt lõi văn hóa dân tộc nhưng chưa được hỗ trợ để hóa thân thành giá trị mới.

Nếu không có chính sách bảo tồn, văn hóa dân gian sẽ tiếp tục già hóa, trong khi thế hệ trẻ nông thôn bị cuốn vào không gian mạng mà thiếu gốc văn hóa riêng.

Góp ý văn kiện Đại hội Đảng XIV: Huy động nguồn lực đầu tư phát triển văn hóa, con người

Ngày 21-10, trao đổi bên lề hành lang Quốc hội, các đại biểu Quốc hội đã có những ý kiến chia sẻ, góp ý về dự thảo các văn kiện trình Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng.