Áp lực đè nặng lên hệ thống

Khi tình hình biến đổi khí hậu gia tăng, rủi ro với hệ thống lương thực Việt Nam cũng lớn dần. Nhiệt độ tăng, xâm nhập mặn và thời tiết khắc nghiệt đang đe dọa cây trồng, vật nuôi và hoạt động nuôi trồng thủy sản.

TS Trương Thục Tuyền, Chủ nhiệm bộ môn công nghệ thực phẩm và dinh dưỡng, Đại học RMIT, nhận định: "Ngành lúa gạo và nuôi trồng thủy sản đang bị ảnh hưởng trực diện từ cuộc khủng hoảng khí hậu".

Đây là hai lĩnh vực có ý nghĩa chiến lược đối với an ninh lương thực quốc gia, hoạt động xuất khẩu và sinh kế khu vực nông thôn. Tuy nhiên, diện tích trồng lúa đang bị thu hẹp, nguồn nước ngọt ngày càng khan hiếm và năng suất trở nên kém ổn định.

Trong giai đoạn 2012-2022, diện tích trồng lúa đã giảm từ 7,76 triệu xuống 7,11 triệu héc ta và có thể giảm chỉ còn 6,42 triệu héc ta vào năm 2030. Lượng nước dự trữ ở các vùng trọng điểm chỉ còn đạt 40-50% dung tích thiết kế, làm suy yếu hệ thống tưới tiêu và năng suất cây trồng.

Nuôi trồng thủy sản, đặc biệt ở Đồng bằng sông Cửu Long, cũng đang chịu nhiều áp lực. "Tình trạng xâm nhập mặn, thiếu nước và dịch bệnh bùng phát ngày càng trầm trọng hơn do nhiệt độ tăng cao và thời tiết thất thường", TS Tuyền cho biết.

TS Lê Vi An Tâm, giảng viên khoa kinh doanh, Đại học RMIT, nêu những điểm dễ bị tổn thương: "Biến đổi khí hậu làm gián đoạn chuỗi cung ứng thực phẩm và gia tăng thất thoát sau thu hoạch, khiến chi phí tăng và hệ thống thêm bất ổn.

Những thách thức này có thể làm tăng bất bình đẳng trong khả năng tiếp cận thực phẩm an toàn, đủ dinh dưỡng cho người tiêu dùng có thu nhập thấp".

Ví dụ, cơn bão Yagi năm 2024 đã khiến hơn 95.000 người dân tại 14 tỉnh thành ở Việt Nam đối mặt với nguy cơ mất an ninh lương thực (theo UNDP).

Nghiên cứu của TS Tâm cũng cho thấy các công ty thực phẩm đang phải vật lộn để duy trì tiêu chuẩn an toàn thực phẩm do tác động của biến đổi khí hậu, chi phí tăng và thiếu hụt hạ tầng.

Thay đổi mang tính hệ thống trong dài hạn

TS Tâm nhấn mạnh ba khía cạnh quan trọng cho quá trình chuyển đổi hệ thống nông - lương thực:

(1) phát triển giống cây trồng có khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu, (2) áp dụng biện pháp canh tác nông nghiệp thông minh, ít phát thải và tạo điều kiện cho nông hộ nhỏ tham gia, và (3) hoàn thiện cơ sở hạ tầng chuỗi cung ứng để giảm thất thoát lương thực và đảm bảo chất lượng, an toàn.

Tiến sĩ Trương Thục Tuyền và tiến sĩ Lê Vi An Tâm - Ảnh: RMIT

Việt Nam đã đạt được những bước tiến quan trọng trong việc áp dụng các giải pháp khoa học, ứng phó thông minh với biến đổi khí hậu trong những năm gần đây.

Chính phủ có cam kết đáng chú ý với đề án sản xuất 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp ở Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030. Chương trình bao gồm việc sử dụng phương pháp tưới tiêu luân phiên ngập khô, có thể giúp giảm tới 50% khí metan thải từ ruộng lúa.

Chuỗi cung ứng phát thải thấp đang hình thành cho các loại nông sản như thanh long và hải sản. Trong lĩnh vực chăn nuôi, các hộ nông dân nhỏ lẻ sử dụng hầm biogas để biến chất thải thành năng lượng sạch, vừa giảm phát thải vừa cải thiện vệ sinh môi trường.

Nông dân cũng áp dụng mô hình lúa-tôm kết hợp và chuyển sang các giống cây chịu mặn, chịu hạn, mang lại cả lợi ích kinh tế lẫn môi trường.

"Những biện pháp này giúp tăng cường khả năng thích ứng ở các vùng bị ảnh hưởng bởi xâm nhập mặn, đồng thời cải thiện thu nhập cho nông dân", TS Tuyền cho biết.

Tương lai mở ra điều gì?

Các giảng viên RMIT tin rằng công nghệ tiên tiến sẽ đóng vai trò then chốt. Nông nghiệp chính xác ứng dụng AI, khả năng truy xuất nguồn gốc thực phẩm bằng blockchain và phân tích rủi ro khí hậu theo thời gian thực được kỳ vọng mang lại tiềm năng lớn.

Công nghệ tiên tiến sẽ đóng vai trò quan trọng đối với an ninh lương thực ở Việt Nam - Ảnh: Freepik

Giải pháp thay thế mới nổi như thức ăn từ vi tảo, côn trùng hoặc thậm chí nông nghiệp tế bào cũng có thể giảm áp lực lên các nguồn protein truyền thống, đồng thời hỗ trợ các mục tiêu về dinh dưỡng và phát triển bền vững.

Nhưng đổi mới thôi là chưa đủ. "Tất cả những can thiệp này phải chú trọng đến dinh dưỡng. Chúng ta cần ưu tiên không chỉ tạo ra nhiều thực phẩm hơn mà còn phải chất lượng hơn", TS Tuyền nói thêm.

Ngoài ra phải đảm bảo tính công bằng và bao trùm, tạo điều kiện tiếp cận công nghệ, kiến thức và quyền tham gia ra quyết định cho phụ nữ, thanh niên và các hộ nông dân nhỏ.

Đến năm 2050, an ninh lương thực ở Việt Nam cần đảm bảo người dân ở mọi vùng miền đều được tiếp cận với nguồn thực phẩm an toàn, giá cả hợp lý và có khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu.

Đó là viễn cảnh mà các chuyên gia tin rằng sẽ khả thi nếu hành động đúng đắn ngay từ bây giờ.