Cụ thể, từ mức xuất khẩu gạo khoảng 2 triệu tấn năm 1995, sản lượng gạo xuất khẩu đã tăng lên mức 3,48 triệu tấn vào năm 2000 và khoảng 8 triệu tấn vào năm 2012. Kim ngạch xuất khẩu gạo cũng tăng từ mức 854 triệu USD năm 1996 lên mức 3,6 tỷ USD vào năm 2012. Tuy nhiên, sản lượng lúa tăng nhưng không cải thiện được thu nhập của nông dân, nguy cơ đất trồng bị thoái hóa và ô nhiễm môi trường tăng cao…

Nhiều nghiên cứu thời gian gần đây chỉ ra rằng, Việt Nam có nhiều lợi thế trong sản xuất nông nghiệp, nhưng người nông dân vẫn ít được hưởng lợi từ những gì họ làm ra do sản xuất nhỏ lẻ, manh mún, chủ yếu dựa vào kinh tế hộ gia đình.

Bên cạnh đó là sự bất hợp lý về việc chia lợi nhuận, trong khi nông dân phải đầu tư 2/3 chi phí nhưng chỉ được hưởng gần một nửa giá trị sản phẩm nông sản làm ra, thì khâu dịch vụ (thương lái và doanh nghiệp xuất khẩu gạo) được hưởng đến một nửa giá trị trong chuỗi sản xuất, mà chỉ phải bỏ ra 1/3 chi phí đầu tư.

Một người nông dân ở tỉnh An Giang chia sẻ, sản xuất lúa, gạo chủ yếu lấy công làm lãi, vì ngoài việc “trông trời, trông đất, trông mây”, “điệp khúc được mùa mất giá”, nông dân còn thường xuyên đối mặt với những nguyên liệu, vật tư, phân bón, chi phí ngày càng cao, trong khi đầu ra tiêu thụ bấp bênh, nhiều lúc còn bị ép giá bởi thương lái và doanh nghiệp thu mua gạo. Nông dân cần doanh nghiệp có năng lực đầu tư các yếu tố đầu vào cho nông dân, có khả năng tham gia xuất khẩu để nông dân ký hợp đồng cũng như bao tiêu sản phẩm để nông dân yên tâm sản xuất…

Các chuyên gia cho rằng, yếu tố then chốt quyết định các vấn đề của ngành lúa, gạo hiện nay là thị trường xuất khẩu. Các doanh nghiệp xuất khẩu vì lợi ích của mình có khuynh hướng duy trì chính sách tăng sản lượng tối đa để xuất khẩu. Điều này dẫn tới hệ quả như: sự khai thác tối đa tài nguyên đất, thiếu chọn lọc về giống và chất lượng… đe dọa sự phát triển bền vững của ngành sản xuất lúa gạo.

Với lợi thế về sản xuất nông nghiệp mà Việt Nam hiện có, việc sản xuất ra sản lượng bao nhiêu, xuất khẩu với khối lượng như thế nào không quan trọng bằng việc lợi nhuận trong sản xuất thu được là bao nhiêu, và trong chuỗi sản xuất đó, người nông dân trực tiếp sản xuất được hưởng lợi ích như thế nào.

Việc sản xuất lúa gạo từng là “chiếc cần câu cơm” của đại đa số nông dân Việt Nam, không dễ gì để xa rời chiếc “cần câu” gắn bó với cả một bề dày lịch sử như vậy. Nhưng để người nông dân tiếp tục giữ và thiết tha với nó, cần một tư duy và những hành động khác: đó là đặt nông dân vào trọng tâm của kinh tế ngành nông nghiệp.

Đây cũng là ưu tiên hàng đầu trong “Đề án tái cơ cấu theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững” mà ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn đang hướng đến.