Trong suốt 165 năm, cảng Sài Gòn như chứng nhân lịch sử đặc biệt của thời kỳ thực dân xâm lược lẫn sự vệ quốc anh hùng của dân tộc Việt Nam và sau này là thời kỳ hòa bình, phát triển, người dân được thụ hưởng hạnh phúc.

Cảng Sài Gòn có vị trí đặc biệt là trung tâm của khu vực với sông Sài Gòn sâu 12-20m cho tàu có trọng tải lớn ra vào thuận lơi. Vì vậy Pháp, Mỹ đều chọn nơi đây là cảng tiếp nhận nhân lực, vũ khí để tiến hành chiến tranh và phát triển thương mại sau này.

Từ bến tàu của hạm đội xâm lược

Chỉ một năm sau khi Pháp chiếm thành Gia Định - ngày 10-2-1860 tư lệnh quân viễn chinh Pháp tại Sài Gòn ra thông báo mở cảng Sài Gòn. Trong đó quy định 16 điều về việc đi lại và đánh thuế tàu thuyền xuất - nhập hàng hóa. Văn bản này được công bố rộng rãi cho các cơ quan ngoại giao Pháp ở hải ngoại để chuyển đến báo chí và giới kinh doanh nhiều nước.

Hãng tàu Compagnie des Messageries được Chính phủ Pháp ủng hộ xây dựng cảng. Mục đích là lập bến đậu tàu chiến và là nơi tiếp nhận nhân lực, vũ khí từ Pháp chở sang. Từ đây Pháp mở đầu khai thác xứ thuộc địa Việt Nam và Đông Dương trong suốt gần 100 năm.

Ngày 23-11-1862, chiếc tàu hơi nước đầu tiên của hãng Compagnie des Messageries khai trương tuyến đường biển từ Pháp đến thương cảng Sài Gòn. Năm 1863, cảng chính thức thông thương quốc tế với tên gọi Port de Commerce de Saigon. Đầu năm 1864, công trình và trụ sở chính của hãng là bến Nhà Rồng hoàn thành xây dựng. Năm 1872, hãng tàu Chargens Réunis đã tham gia xây dựng thêm bến cảng mới góp sức hoàn tất quá trình xây dựng thương cảng Sài Gòn.

Đến năm 1911, thương cảng Sài Gòn được chia thành hai phần là quân cảng và thương cảng. Phần đất quân cảng dài 600m từ Nhà máy Ba Son đến công trường Rigault de Gerouilly (tức công trường Mê Linh ngày nay). Đây là khu vực xây dựng nhà máy sửa chữa tàu chiến và tàu chở hàng. Phần đất thương cảng cũng dài 600m từ công trường Mê Linh đến đầu cầu Khánh Hội là nơi neo đậu tàu chiến, tàu hàng.

Do nhu cầu có nhiều tàu lớn cần cập bến, năm 1912 Pháp mở rộng thương cảng Sài Gòn đoạn từ cầu Khánh Hội đến ngã ba kênh Tẻ - gần cầu Tân Thuận (cạnh đường Nguyễn Tất Thành, quận 4 cũ) nhằm đẩy mạnh khai thác thuộc địa và phục vụ chiến tranh Thế giới thứ nhất.

Theo tiến sĩ Nguyễn Thị Hoa Xinh - nguyên giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh chi nhánh TP.HCM, thời kỳ đầu hình thành cảng mang tính chất quân sự. Chỉ đến cuối thế kỷ 19 khi công cuộc xâm lược và bình định tạm ổn, Pháp mới mở rộng hoạt động cảng cho mục đích thương mại với tính chất là đầu mối giao thông xuất - nhập hàng hóa phục vụ cho chính sách thống trị và khai thác thuộc địa của Pháp.

Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ năm 1954 buộc Pháp phải rút khỏi Đông Dương. Ngày 1-1-1955, Chính phủ Pháp ký bàn giao thương cảng Sài Gòn cho chính quyền Sài Gòn quản lý. Từ đây thương cảng Sài Gòn có tên mới là Nha thương cảng Sài Gòn.

Sau đó Mỹ thay thế Pháp ở miền Nam và cũng sử dụng cảng này để đưa tàu chở vũ khí vào mở các chiến dịch đánh phá cách mạng miền Nam. Điều này cho thấy vai trò rất quan trọng của cảng Sài Gòn trong các cuộc chiến tranh xâm lược.

Vì vậy ngay sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam thành lập năm 1930, chi bộ Đảng cảng Sài Gòn đã phát động công nhân cảng biểu tình, đình công để không bốc dỡ vũ khí từ các tàu của Pháp, Mỹ. Các cuộc biểu tình, đình công đã diễn ra suốt từ năm 1930 đến 1975 phản đối chiến tranh xâm lược.

Đến cầu tàu kinh tế

Nước Mỹ đã đổ hàng tỉ đôla viện trợ nền kinh tế Việt Nam cộng hòa và đẩy mạnh chiến tranh nhằm ngăn chặn Việt Nam thống nhất đất nước. Từ đây Mỹ viện trợ kinh tế cho miền Nam như đầu tư xây dựng hàng loạt công trình hạ tầng giao thông. Nổi bật nhất là xây dựng cầu Sài Gòn, cầu Đồng Nai, xa lộ Biên Hòa (sau này gọi là xa lộ Hà Nội, nay là đường Võ Nguyên Giáp).

Năm 1963, chính quyền Sài Gòn xây dựng Khu kỹ nghệ Biên Hòa (sau này gọi là Khu công nghiệp Biên Hòa 1 và là khu công nghiệp đầu tiên của Việt Nam) với 94 nhà máy hoạt động để phục vụ kinh tế cho miền Nam.

Theo đó nguyên liệu, hàng hóa xuất - nhập khẩu từ cảng Sài Gòn sẽ được vận chuyển tuyến đường cầu Sài Gòn - xa lộ Biên Hòa - cầu Đồng Nai - Khu kỹ nghệ Biên Hòa rất nhanh chóng. Với lợi thế là cảng nằm cạnh trung tâm Sài Gòn và sông Sài Gòn có lòng sâu tự nhiên từ 12-20m rất thuận lợi cho tàu chở hàng có trọng tải đến 30.000 tấn cập bến. Vì thế càng khẳng định vai trò quan trọng của cảng trong hoạt động kinh tế.

Sau khi nước nhà thống nhất và dù còn nhiều khó khăn, năm 1976 cảng Sài Gòn đã bốc xếp gần 1,1 triệu tấn hàng hóa. Từ năm 1986, Nhà nước chuyển đổi từ nền kinh tế bao cấp qua kinh tế thị trường, cảng cũng chuyển mình nâng cao năng lực hoạt động. Việc đầu tư cơ sở vật chất cầu cảng, thiết bị máy xếp dỡ hiện đại đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế đang phát triển mạnh về xuất - nhập khẩu.

Đặc biệt là năm 1997, dự án có vốn đầu tư 40 triệu USD đã nâng cấp cơ sở hạ tầng và thiết bị xếp dỡ tại bến cảng Nhà Rồng, Khánh Hội. Đồng thời cảng Sài Gòn sử dụng hơn 300 tỉ đồng từ nguồn vốn tự bổ sung và vốn ngân sách xây dựng hoàn chỉnh tòa nhà trung tâm điều hành sản xuất. Năm sau cảng đầu tư xây dựng 400m cầu cảng container, khu cảng bốc xếp hàng rời Tân Thuận 2 và cảng tổng hợp tại Cần Thơ.

Đến năm 2003, cảng đã đầu tư nâng chiều dài cầu cảng lên 3.035m và diện tích bến cảng là 635.439m². Trước đó, năm 1975 cảng chỉ có 1.832m cầu cảng và diện tích bến cảng là 475.000m². Với quy mô mở rộng như vậy, cảng Sài Gòn có thể tiếp nhận làm hàng cùng một lúc đến hơn 30 tàu biển.

Hiệu quả nhất là cảng Sài Gòn đã đầu tư nâng cấp tăng năng lực xếp dỡ hàng hóa lên 16 triệu tấn/năm, cao gấp 16 lần so với năm 1976. Có thể nói thương hiệu cảng Sài Gòn đã đồng hành hiệu quả cùng nền kinh tế TP phát triển...

**********

Cảng Sài Gòn trở thành chứng nhân lịch sử những năm tháng vừa thống nhất đất nước. Nhiều nước mắt lẫn nụ cười trên những con tàu đến và đi ở đây.

>> Kỳ tới: Những chuyến tàu lịch sử

Dự kiến năm tới khởi công công trình công cộng ở 2 khu đất bến Nhà Rồng và số 1 Lý Thái Tổ

Đây là hai khu đất vàng đã bị 'treo' nhiều năm qua, vừa được Thành ủy TP.HCM chủ trương thay vì làm dự án sẽ chuyển sang làm công viên, công trình công cộng.