Phóng to

Nguyễn Xuân Khánh, 74 tuổi, trông vẫn rất "tình tang" - Ảnh: P.X.N.

Nhà tôi nằm trên đường anh từ làng Thanh Nhàn về quê ở Cổ Nhuế, tiện cho anh ghé xe đạp vào chơi. Mà Khánh thì hay về quê lắm, hình như tuần nào họ nhà anh cũng có giỗ. Mỗi đám giỗ lại là một nhân vật để lúc nào đó anh kể cho tôi nghe.

Chẳng ngờ những “nhân vật” ấy 50 năm sau lại có mặt trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn.

Bản thảo đầu tiên Nguyễn Xuân Khánh đưa tôi đọc là cuốn Làng nghèo. Đó đã là một cái làng gần đủ sức làm nền cho một câu chuyện trong chiến tranh, song ngay từ lúc ấy ấn tượng Làng nghèo trong tôi đã là một cái gốc văn hóa học ở Nguyễn Xuân Khánh, là thứ rất cần cho một nhà tiểu thuyết.

Tôi nhớ, trong bản thảo đó Khánh hiểu biết và tỉ mẩn mô tả cả những món ăn làm bằng thịt dơi của người dân vùng làng nghèo. Anh mô tả tủ sách và đam mê đọc sách giữa súng đạn của anh đồn trưởng như là những hoang mang nung nấu của Nguyên Xuân Khánh về thân phận một dân tộc, về câu hỏi dân tộc đó sẽ tồn tại trong tư thế gì và rồi nó sẽ đi về đâu.

Tinh tế lẫn tinh nghịch, Khánh thường nhìn sự việc dưới góc độ hài hước. Ngày ấy, Khánh và tôi cùng biết hai vợ chồng ông bà hàng nước ở phố Bà Triệu. Ông chồng có khuôn mặt nhăn nheo như trẻ con đẻ thiếu tháng, người nhỏ bằng một phần ba bà vợ đồ sộ.

Tôi đi qua đời họ như người vô tình, còn Khánh thì không! Một hôm Khánh bảo tôi: “...Bà ấy thế mà hay dằn vặt ông chồng lắm, rằng tôi lấy ông phí cả một đời con gái”. Thế rồi, một đêm kia đầu những năm 1960, hai chúng tôi đi chơi ở đường Thanh Niên, đến quá nửa đêm thì Khánh bảo:

- Vô lý quá, mày! Kê ghế thế kia phí cả một đời con gái!

Thì ra công viên mới có những bồn hoa và những ghế đá được chở tới bị người của công ty công viên đặt quay lưng ra hồ cho tiện ngắm hoa. Khánh rủ tôi hai đứa xoay ghế quay lại phía hồ nước. Một đêm ấy chúng tôi vần đủ 13 chiếc ghế đá cho xoay mặt ra phía hồ. Xong việc, xoa tay hể hả:

- Suýt nữa thì phí một đời con gái!

Những ngày sau công nhân lại đặt tiếp ghế theo hướng đã có, nhìn ra hồ như mọi người đang ngồi bây giờ.

Tôi khâm phục Nguyễn Xuân Khánh ở cái chí viết văn. Khi gặp khó khăn trong nghề văn, tôi thường chuồn, làm việc khác. Khánh thì khác, lậm lụi viết, không bao giờ bỏ của chạy lấy người.

Rời khỏi tạp chí Văn Nghệ Quân Đội về báo Thiếu Niên Tiền Phong, Khánh rất chăm chỉ đi vào tuyến lửa miền Trung. Sau đó một tai họa ập đến, anh được về hưu non. Về làng Thanh Nhàn, anh được bầu làm bí thư chi bộ Đảng Cộng sản.

Con đường lát gạch phẳng phiu, ống nước sạch dẫn vào từng nhà hồi đầu những năm 1970 có phần công lao của Nguyễn Xuân Khánh. Phải ngồi nhà, anh nuôi lợn, anh làm thợ may nuôi con.

Vất vả, nhưng anh không ngừng hòa vào cuộc đời những con người đáng yêu đáng thương ngay trong làng Thanh Nhàn. Bản thảo Suối đen chính là cuộc sống trong cái làng Thanh Nhàn nằm dọc cái cống nước đen quạch chảy từ nhà máy rượu ra sông Lừ.

Trư cuồng là những suy tư Kinh Dịch trong cảnh nuôi heo. Miền hoang tưởng là tiểu thuyết của sự suy tư về nghệ thuật mà đời mỗi nghệ sĩ đích thực đều như một Trương Chi.

Cuốn Hồ Quý Ly của anh ban đầu là bản thảo một vở kịch công phu, sau đó thành tiểu thuyết thì Hồ Quý Ly đã kịp đến với công chúng vào thời đất nước đổi mới toàn diện. Một cuộc đổi mới như trận đau đẻ, mà bạn đọc có dịp nghiền ngẫm thực tại qua một nhân vật cách tân trong lịch sử hết sức dễ hiểu và vô cùng khó đánh giá.

Và bây giờ là Mẫu Thượng Ngàn, một biến thể hoàn toàn mới của Làng nghèo xưa, nhưng vào chặng đường chín chắn nhất của đời nhà văn. Suốt mấy năm viết Mẫu Thượng Ngàn, tuy ít gặp nhau hơn trước nhưng hễ gặp nhau thì Khánh lại cho lọt tai tôi một bí mật.

Bí mật nằm trong cái ý nghĩ lặp đi lặp lại của Khánh thế này: “Quyển này tao viết cứ gọi là tình tang từ đầu đến cuối!”. Lúc khác lại nói: “Dân tộc mình giỏi nhất hạng cái khoản tình tang...”. Lúc khác nữa lại nói: “Kỳ này mình cho cả thần thánh cũng tình tang với nhau, tình tang rung cả xóm làng...".

Nếu Nguyễn Xuân Khánh in bản Làng nghèo, anh sẽ có một cuốn tiểu thuyết bậc trung, hiện thực tàm tạm. Đẩy lên thành Mẫu Thượng Ngàn, anh đã có một tiểu thuyết mang tầm khái quát văn hóa, nhân vật không còn là những thân phận riêng lẻ mà là cả một cộng đồng.

Cái tài của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh là ở chỗ anh dùng gần như toàn bộ những “nhân vật” anh từng về quê ăn giỗ mỗi tuần một bận, để rồi sắp xếp họ lại trong một không gian là một cái làng vẫn như thế mà lại khác hẳn, trong một thời gian là cuộc khủng hoảng giành lại một bản sắc dân tộc.

_____________________