Nhiều công trình nghiên cứu đã khẳng định năng lực lãnh đạo quản lý không phải tự sinh ra (born to be) đã có, mà được tích lũy qua quá trình giáo dục, tự giáo dục và trải nghiệm thực tế. Hiệu trưởng là một nghề và đòi hỏi tính chuyên nghiệp trong quản trị nhà trường.

Các tài liệu phân loại tiêu chuẩn nghề nghiệp quốc tế cũng xếp hiệu trưởng thuộc nhóm nghề lãnh đạo quản lý.

Thành bại tại hiệu trưởng

Trong một khóa học về lãnh đạo và quản lý giáo dục Singapore dành cho các nhà lãnh đạo giáo dục, vị lãnh đạo của Học viện Công nghệ giáo dục kỹ thuật (ITE) có đề cập đến việc bổ nhiệm người đứng đầu cơ sở giáo dục. Vị này nói: "Chúng tôi giao cho nhiều triệu đôla thì phải chọn người có phẩm chất đạo đức tốt và có năng lực lãnh đạo quản lý để không thể lãng phí tài chính". Đó là nguyên tắc hàng đầu của họ.

Ở Việt Nam, thực tế đổi mới giáo dục và quá trình phát triển giáo dục đại học (GDĐH) cho thấy ở trường ĐH nào mà người đứng đầu có phẩm chất và năng lực quản trị nhà trường tốt cùng với sự tâm huyết thì nhà trường sẽ phát triển, trên dưới đoàn kết, chung tay phát triển nhà trường và khả năng tự chủ, ít dựa vào nguồn ngân sách nhà nước. 

Tuy nhiên, có những trường người đứng đầu yếu kém về năng lực quản trị ĐH, phẩm chất yếu kém, thụ động trông ngóng nguồn lực rót xuống cho hết nhiệm kỳ, nhà trường đó khó phát triển, xảy ra kiện cáo triền miên, nội bộ mất đoàn kết...

Yêu cầu về tiêu chuẩn hiệu trưởng trường ĐH được ghi rất rõ tại điều 20 Luật GDĐH sửa đổi 2018, theo đó hiệu trưởng là người chịu trách nhiệm quản lý, điều hành các hoạt động của cơ sở GDĐH theo quy định của pháp luật, quy chế tổ chức và hoạt động của cơ sở GDĐH.

Hiệu trưởng làm những việc gì?

Chức năng chính của một trường ĐH là giảng dạy, nghiên cứu và phục vụ cộng đồng. Để thực hiện chức năng này, hiệu trưởng cần phải thể hiện năng lực quản trị và tác nghiệp hoạt động lãnh đạo quản lý trên các mặt chính sau đây:

- Về hoạt động học thuật như phát triển chương trình giáo dục, nghiên cứu khoa học: Nhiệm vụ này đòi hỏi hiệu trưởng phải là người có uy tín, có kinh nghiệm quản lý tại cơ sở đào tạo. 

Chỉ riêng lãnh đạo quản lý xây dựng và thực hiện chương trình giáo dục, mở các ngành đào tạo mới mang tính chất quyết định đến tổ chức bộ máy, nguồn lực tài chính, mua sắm thiết bị, bố trí nhân sự, truyền thông... nếu không phải là người trong "nghề", khi cấp dưới trình lên xin mua sắm hoặc đầu tư, tuyển dụng cho chương trình mới thì hiệu trưởng khó có quyết định kịp thời, đúng đắn, đành phải dựa vào cấp dưới. 

Nếu hiệu trưởng không đủ uy tín học thuật và kinh nghiệm quản trị trường trong một môi trường trí thức thì khó tạo ra tầm nhìn phát triển, lấy được lòng tin của đội ngũ giảng viên với mình.

- Về hoạt động quản trị nhà trường, hiệu trưởng cần phải đủ năng lực thiết kế tổ chức bộ máy, sắp xếp nhân sự, phân bổ nguồn lực, giám sát quản lý để thực hiện các nhiệm vụ chiến lược phát triển của nhà trường. 

Thực tế có nơi đưa một vị lãnh đạo cấp bộ về làm hiệu trưởng một trường ĐH khi chưa từng quản lý hoặc giảng dạy ĐH, tạo ra sự lộn xộn về tổ chức nhân sự, bộ máy, khiếu kiện kéo dài do thiếu kiến thức và kinh nghiệm quản trị nhà trường. Hiệu trưởng muốn sử dụng sức mạnh hành chính để thay đổi sẽ dẫn đến nóng vội, nay làm mai dỡ bỏ gây lãng phí đầu tư.

- Về lãnh đạo và quản lý chất lượng giáo dục, hiệu trưởng chịu trách nhiệm lớn nhất về chất lượng và hiệu quả giáo dục do mình điều hành. Bên cạnh việc tạo đủ nguồn lực (con người, tài chính, thông tin) đáp ứng yêu cầu đảm bảo chất lượng, hiệu trưởng còn phải có kỹ năng quản lý chất lượng giáo dục, xây dựng chương trình cải thiện chất lượng tổng thể, hình thành văn hóa chất lượng trong toàn thể cán bộ giảng viên của nhà trường sao cho mỗi người ý thức được chất lượng là sự sống còn của nhà trường.

- Về lãnh đạo huy động và quản lý nguồn lực cho sự phát triển, đây là công việc nặng nề nhất của một hiệu trưởng. Hiệu trưởng vừa phải huy động nội lực bên trong và mở mang các mối quan hệ bên ngoài để kéo các hợp đồng dịch vụ nghiên cứu khoa học, giáo dục - đào tạo. 

Một trường ĐH công lập có thể được đầu tư ban đầu lớn không lo lắng nhiều, nhưng để phát triển bền vững không phải sau một nhiệm kỳ 5 năm thì hiệu trưởng cần lãnh đạo nhà trường sao cho hình thành một nơi thấm đẫm tinh thần giáo dục đại học tự chủ, tạo hệ sinh thái sáng tạo khởi nghiệp (entrerpreurship) sao cho khi hết tiền đầu tư dự án phát triển nhà trường vẫn tiếp tục phát triển. Hoạt động huy động và quản lý nguồn lực tài chính, theo một nghiên cứu của Mỹ, là hoạt động chiếm nhiều thời gian nhất của hiệu trưởng.

Bộ trưởng Phùng Xuân Nhạ: Chủ tịch tỉnh kiêm hiệu trưởng chỉ nên là giải pháp tình thế

TTO - Bộ trưởng Bộ Giáo dục và đào tạo Phùng Xuân Nhạ trả lời báo chí bên lề Quốc hội chiều 23-5 về trường hợp chủ tịch tỉnh kiêm hiệu trưởng tại Trường đại học Hạ Long ở Quảng Ninh.