Trong lúc ông Omar Yaghi đang chuyển chuyến bay thì nhận được tin vui: ông vừa được trao Giải Nobel Hóa học năm 2025. Lúc đó ông Adam Smith từ trang Nobelprize.org đã liên lạc được với nhà khoa học này.

Và trong cuộc trò chuyện qua điện thoại của họ ngay trước khi máy bay cất cánh trở lại, ông Yaghi đã chia sẻ về hành trình nghiên cứu phát triển khung kim loại - hữu cơ (MOF), thành tựu đã giúp ông được tôn vinh trong mùa giải Nobel năm nay.

"Khai mở mỏ vàng" từ khả năng kiểm soát vật chất

"Kinh ngạc. Rồi vui mừng khôn xiết. Vâng, thật sự choáng ngợp", ông Yaghi mô tả cảm xúc khi nghe tin. Ông được biết đến như là "cha đẻ" của lĩnh vực khung kim loại - hữu cơ, và có lẽ là người đầu tiên sinh ra ở Jordan được nhận giải Nobel - một cột mốc lịch sử đặc biệt.

Khi bắt đầu sự nghiệp độc lập tại Đại học Bang Arizona, ông chỉ ước mơ được công bố một bài báo đạt 100 trích dẫn. Giờ đây, nhóm nghiên cứu của ông đã có hơn 250.000 trích dẫn - một con số ngoài sức tưởng tượng. "Điều tuyệt vời của ngành hóa học là nếu anh biết cách kiểm soát vật chất ở cấp độ nguyên tử và phân tử - thì tiềm năng là vô cùng to lớn", ông giải thích.

Và nói theo cách của Yaghi, nhóm nghiên cứu đã "khai mở mỏ vàng" nhờ con đường ấy. Lĩnh vực khung kim loại - hữu cơ mà ông tiên phong đã phát triển mạnh mẽ trong 30 năm qua, mở ra cơ hội cho nhiều nhà khoa học khác bước vào và tỏa sáng.

"Điều đẹp nhất ở lĩnh vực này, theo tôi, là nó cho phép các nhà khoa học tìm thấy hướng đi của riêng mình, xây dựng sự nghiệp, phát triển ý tưởng, và rồi chính họ trở thành những trụ cột của ngành".

Khi kiểm soát được vật chất ở cấp độ nguyên tử và phân tử, các nhà khoa học có thể hình dung ra những gì mình muốn tạo ra để giải quyết vấn đề cụ thể - từ những thách thức lớn như xử lý nước, thu giữ CO₂, đến chế tạo cảm biến hay phương pháp trị liệu.

Ông giải thích: "Ta có thể kiểm soát, điều chỉnh - và trước hết là xây dựng nên các khung cấu trúc, rồi sau đó có thể gần như theo kiểu phẫu thuật mà gắn thêm hoặc loại bỏ các thành phần, nhờ đó cho phép bạn tạo ra những khoang phù hợp để chọn lọc chính xác những thành phần cụ thể từ một hỗn hợp lớn hơn".

"Chúng tôi đã tìm ra 'công thức' để làm điều đó, những điều kiện cần có để thực hiện điều đó, và từ đó khám phá ra một sự đa dạng khổng lồ của các khung cấu trúc, và tương ứng với chúng là vô số ứng dụng tiềm năng", ông nói thêm.

Vẻ đẹp của phân tử và triết lý nghiên cứu

Điều ít người biết là Yaghi không bắt đầu với tham vọng giải quyết những vấn đề lớn của thế giới. "Khi tôi bắt đầu, tôi không đặt mục tiêu giải quyết vấn đề carbon hay vấn đề nước của thế giới. Tôi đặt mục tiêu tạo ra những thứ đẹp đẽ và giải quyết một vấn đề trí tuệ", ông chia sẻ.

Tất cả bắt đầu từ một cuốn sách trong thư viện khi Yaghi mới 10 tuổi. "Tôi đã mở một cuốn sách, và ở đó tôi tìm thấy các phân tử. Chúng tôi gọi đó là sơ đồ gậy và bóng của phân tử. Tôi không biết chúng là phân tử, nhưng bằng cách nào đó, tôi đã bị chúng cuốn hút ngay lập tức". Kể từ đó, ông chọn các vấn đề nghiên cứu dựa trên vẻ đẹp của các phân tử sẽ được tạo ra.

"Ban đầu tôi đã rất quan tâm đến vẻ đẹp của các phân tử", Yaghi chia sẻ thêm. Đó chính là giấc mơ của các nhà hóa học: được xây dựng cấu trúc hóa học theo cách tiếp cận "khối xây dựng" (building-block approach). Và nhóm của ông đã tìm ra công thức để hiện thực hóa giấc mơ đó.

Cuộc phỏng vấn kết thúc khi tiếng loa thông báo trên máy bay nhắc nhở lần cuối. Có lẽ trên chuyến bay đó, khi tin tức lan ra, đã có những màn ăn mừng nho nhỏ. Và chắc chắn những hành khách ngồi gần đã lắng nghe đầy thích thú câu chuyện của một nhà khoa học lớn - người đã chứng minh rằng với niềm đam mê và sự kiên trì, mọi ước mơ đều có thể thành hiện thực.

*Mai Lý viết lại từ nội dung cuộc phỏng vấn với GS Omar Yaghi của Adam Smith trên trang Nobelprize.org, TS Nguyễn Xuân Xanh hiệu đính

Quan điểm giáo dục của nhà hóa học đoạt giải Nobel 2025 Omar Yaghi

Nhà hóa học Omar Yaghi vừa đoạt giải Nobel 2025 còn có một câu chuyện truyền cảm hứng khác: Từ đứa trẻ tị nạn Palestine sống chung phòng với gia súc đến đỉnh cao khoa học thế giới, và dám theo đuổi đam mê trái ngược với mong muốn của cha mẹ.